Lê Nguyễn Duy Hậu

Theo Tiengdan

Kỳ 3: Ba lần hội nghị Chợ Đệm và cuộc khởi nghĩa “thí điểm” tại Tân An

Hai lần Hội nghị Chợ Đệm – tranh cãi nảy lửa

Theo ông Giàu, hội nghị sở dĩ được coi là mở rộng vì ngoài các nhân vật trong thường vụ Xứ ủy, ông Giàu chủ động mời thêm ba nhà cách mạng kì cựu là Nguyễn Văn Nguyễn, Bùi Công Trừng, và Nguyễn Văn Tạo. Ông Giàu chủ động mời ba người này có lẽ vì mối thân tình, ngưỡng mộ của ông cho hai đảng viên cộng sản Pháp (Tạo, Trừng) và một nhà lý luận đàn anh (Nguyễn). Ông Giàu cũng tin rằng ý kiến của ba đảng viên này chắc sẽ làm quyết định tổng khởi nghĩa thêm sức nặng về mặt lý luận. Nói về lý luận, bản thân những gì ông Giàu trình bày trong Hội nghị Chợ Đệm cũng cho thấy ông không có quá nhiều mối liên hệ với Pác Bó, khi cơ sở ông đưa ra cho tổng khởi nghĩa lại là… Luận cương chính trị năm 1930 của Trần Phú, và Nghị quyết Hội nghị Trung ương VI từ năm 1939. Tuyệt nhiên, ông không nhắc gì đến Chỉ thị Nhật – Pháp bắn nhau vào tháng 03/1945 chứ nói gì đến lệnh tổng khởi nghĩa mà Tân Trào đã ban bố và vẫn đang trên đường vào Nam.

Nhưng cũng như chính ông sẽ thừa nhận, Trần Văn Giàu đã sai trong đánh giá tình hình. Hóa ra ba đảng viên khách mời này lại là ba người phản đối kế hoạch tổng khởi nghĩa ở Sài Gòn nhất. Ông Nguyễn Văn Nguyễn và Bùi Công Trừng gay gắt cho rằng quyết định tổng khởi nghĩa lúc này sẽ là liều lĩnh và không cần thiết. Hai ông lý luận rằng trong tình hình hiện nay, chẳng cần đến khởi nghĩa mà hoàn toàn có thể đi một bước đi chính trị, ôn hòa (như ở Huế?) thì cũng có thể lấy được chính quyền. Khởi nghĩa lúc này là phiêu lưu vì (1) chưa chắc thành công nếu so tương quan lực lượng, (2) và ngay cả nếu thành công, thì khi Pháp quay lại Đông Dương theo chân Đồng Minh, chính quyền cách mạng đó cũng sẽ bị đàn áp dẫn đến thất bại. Ông Trừng và ông Nguyễn lấy ví dụ của cách mạng Công Xã Paris, khi chính Marx cũng khuyên nhân dân Paris đừng làm cách mạng. Giành chính quyền thật ra rất dễ. Giữ được chính quyền là một chuyện khó khăn hơn rất nhiều. Trong tay của Xứ ủy Tiền phong tuy có 1 triệu thanh niên và hàng triệu đồng bào, nhưng súng đạn gần như không có gì cả. Một chính quyền cách mạng như vậy sẽ rất dễ bị đàn áp, đặc biệt là xét tới đặc thù miền Nam là một địa phương thuộc địa Pháp, nơi chính người dân cũng có thành phần có cảm tình với mẫu quốc.

Lập luận của hai ông Trừng và ông Nguyễn thật ra đánh vào nỗi sợ của những người Cộng sản, nhất là Cộng sản miền Nam từ sau Khởi nghĩa Nam kỳ. Ám ảnh của năm năm khủng bố trắng vẫn còn y nguyên, khiến nhiều người tham dự Hội nghị Chợ Đệm dao động. Chính bản thân ông Giàu cũng phải thừa nhận trong hồi ký của mình là ông cũng tán thành với một phần nỗi lo của hai vị cách mạng tiền bối, đặc biệt khi ông nhìn nhận lại chưa một cuộc cách mạng vô sản nào sau Cách mạng tháng Mười Nga mà thành công cả, kể cả ở những nơi có phong trào công nhân mạnh như Đức, hay công – nông đông đảo như Java. Tuy nhiên, ông Giàu vẫn phản biện rằng việc trông chờ vào sự nhân từ của người Pháp như ông Nguyễn đề xuất (mà ở đây là chính phủ thiên tả mới lên của Pháp) là hão huyền, nhất là sau bài học của cao trào dân chủ 1936 – 1939 đã khiến chính ba ông lão thành vào tù. Ông Giàu cũng dẫn lời của Stalin rằng cách mạng vô sản chỉ có thể tự mình thành công mà không cần võ trang khi quốc gia đó đã bị các nước cộng sản khác bao vây. Chính vì vậy, ông Giàu cho rằng nếu cứ sợ như hai ông Trừng, Nguyễn phân tích thì sẽ không bao giờ làm gì được. Ông tin rằng khí thế cách mạng hôm nay đã khác năm 1940, và nếu bị đàn áp, nhân dân Nam Bộ sẽ trường kỳ kháng chiến cho đến thắng lợi. Nói cách khác, nước Pháp hôm nay đã què quặt. Không vùng lên khi có khoảng trống quyền lực thì không bao giờ nữa. Hai bên tranh cãi mãi không có kết quả nên Hội nghị Chợ Đệm lần một tạm kết thúc với kết luận rằng miền Nam sẽ nghe ngóng thông tin của cả nước xem họ có làm cách mạng không, và sau đó sẽ quyết định ngày giờ khởi nghĩa.

Những ngày sau đó, Sài Gòn sống trong một không khí rạo rực của những ngày chuẩn bị khởi nghĩa. Việt Minh dần ra mắt như một lực lượng sẵn sàng giành chính quyền. Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch công khai treo cờ đỏ búa liềm tại tư gia. Quân đội Nhật thì gần như không có chí khí đấu tranh. Lớp thì hara-kiri, lớp thì say xỉn, lớp bán súng kiếm tiền về lại quê. Trong bối cảnh đó, có ba sự kiện diễn ra đầy thú vị. Thứ nhất, ông Giàu cùng với bác sĩ Phạm Ngọc Thạch bỗng nhận được thư của Bảo Đại mời ra Huế đã bàn chuyện lập chính phủ mới. Tất nhiên hai ông chọn bỏ qua lá thư đó. Thứ hai, ông Giàu trong một hành động không khác gì Lenin ngày tiền khởi nghĩa đã xuất hiện trước đám đông dân chúng Sài Gòn trong buổi tưởng niệm Nguyễn An Ninh để kêu gọi mọi người chuẩn bị cho ngày nổi dậy. Cuối cùng, và có lẽ quan trọng hơn hết, là cuộc gặp gỡ giữa chỉ huy quân Nhật ở Đông Dương là nguyên soái Teruchi và bác sĩ Phạm Ngọc Thạch với tư cách thủ lãnh Thanh niên Tiền phong. Nguyên soái Terauchi là anh hùng của quân đội Nhật, hãnh tiến trong cuộc chinh phạt Trung Quốc và chỉ đạo trực tiếp đội quân Quan Nam xâm chiếm Malaya và Singapore. Vậy mà trong cuộc gặp với Phạm Ngọc Thạch, Terauchi gần như khóc khi thừa nhận tình cảnh bi đát của 30 vạn quân Nhật ở Đông Dương. Terauchi cam kết, hay ít nhất đó là những gì Phạm Ngọc Thạch kể, rằng quân Nhật sẽ không can thiệp vào nội tình Việt Nam, ngụ ý họ sẽ không nổ súng nếu có cách mạng, miễn là quân đội Nhật được đảm bảo an toàn và được cung cấp lương thực đầy đủ. Những lời cam kết như vậy cũng xuất hiện khắp nơi, từ Bắc chí Nam, khi các nhà lãnh đạo cách mạng khác của Việt Nam cùng chia sẻ một lo ngại là quân Nhật sẽ can thiệp vào cuộc khởi nghĩa. Để làm tin, Terauchi rút khẩu súng bạc của mình và trao cho Phạm Ngọc Thạch.

Chính từ những diễn biến đó mà trong Hội nghị Chợ Đệm lần thứ hai diễn ra vào ngày 21/08/1945, Trần Văn Giàu đã có mời thêm Phạm Ngọc Thạch. Lúc này, tin Hà Nội khởi nghĩa thành công đã đến Sài Gòn và ông Giàu chắc bụng là khởi nghĩa sẽ được diễn ra. Tuy vậy, hai ông Trừng, ông Nguyễn vẫn giữ quan điểm về sự vội vã của cách mạng, và đặc biệt lần này, Nguyễn Văn Tạo tham gia phe phản đối. Vào cuối Hội nghị Chợ Đệm lần thứ nhất, ông Nguyễn Văn Tạo có ghé vào tai của một đại biểu phe ông Giàu là Nguyễn Văn Trấn và nói là “coi chừng Nhật chém ngang bụng thì đau lắm à nghe”. Khác với ông Trừng và ông Nguyễn, ông Tạo lo rằng cách mạng sẽ không diễn ra thành công vì bản chất quân phiệt của Nhật chắc chắn sẽ đàn áp cách mạng, đặc biệt là khi phe Đồng Minh đang ở cửa ngõ. Ông Tạo tranh luận rằng vai trò của Nam kỳ hoàn toàn khác miền Bắc và Trung, nên quân Nhật ở hai Kỳ đó có thể không nổ súng, nhưng quân Nhật ở Nam kỳ thì có thể. Ông tỏ ý không tin câu chuyện của Terauchi mà Phạm Ngọc Thạch kể, hoặc giả Terauchi có nói thế thật thì không lấy gì chắc chắn là quân Nhật ở địa phương sẽ tuân lệnh cấp trên.

Lúc này, hai phe đánh và hòa mâu thuẫn gay gắt rõ rệt. Để phá băng, ông Trần Văn Giàu đưa ra một sáng kiến, đó là thay vì khởi nghĩa trên toàn Kỳ, Xứ ủy sẽ “thí điểm” ở một địa phương trước và mọi người đồng ý giao cho Đảng bộ Tân An (Long An) làm khởi nghĩa thí điểm vào ngày 23/08. Ông Giàu chọn Tân An vì hai lý do. Thứ nhất, ở đây có cây cầu huyết mạch nối Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ nên nếu Nhật can thiệp, chắc chắn sẽ chọn can thiệp tại Tân An. Thứ hai, đây là quê hương của ông. Hội nghị sau đó giải tán để các lãnh đạo Đảng bộ Tân An về Long An chuẩn bị khởi nghĩa.

Khởi nghĩa Tân An và Hội nghị Chợ Đệm lần thứ ba

Ông Chín Trọng, một lãnh đạo của Đảng bộ Tân An, kể lại khá chi tiết cuộc khởi nghĩa này trong một bài báo năm 1991. Theo đó, ông và một đồng chí của mình rời khỏi Hội nghị Chợ Đệm vào đêm 21/08 để đi về Tân An bằng xe đạp, đem theo chỉ thị đỏ của Xứ ủy Tiền phong. Thực tế thì Đảng bộ Tân An cũng như các đảng bộ khác tại Nam kỳ đã chuẩn bị khởi nghĩa từ lâu và chỉ chờ mệnh lệnh của Xứ ủy. Vì vậy, khi ông Trọng về đến Tân An thì mọi thứ đã sẵn sàng cho một cuộc tổng khởi nghĩa dự kiến nổ ra vào chiều 22/08.

Tuy nhiên, đến trưa 22/08 thì một tình huống bất ngờ xảy ra, đó là có người phao tin rằng tại Vĩnh Long (tỉnh kế Long An), “người Thổ” (ý chỉ người Khmer) đã nổi dậy cướp chính quyền. Ông Trọng nhận định đây có thể là kế điệu binh lính bảo an ra khỏi Tân An để phe Hòa Hảo hay Cao Đài hay quốc gia gì đó có thể vào chiếm Tân An. Lúc này, ông Trọng không còn cách nào khác là bật đèn xanh cho khởi nghĩa sớm, bắt đầu từ việc thuyết phục nhóm binh lính bảo an Tân An đang xếp hàng để xuống Vĩnh Long “trở cờ”. Viên đội người Việt lãnh đạo nhóm binh lính bảo an sau một vài phút suy nghĩ quyết định buông vũ khí, không can thiệp vào cuộc cách mạng diễn ra ở Tân An. Đảng bộ Tân An nhanh chóng giành chính quyền trong chiều hôm đó, trước khi một đoàn xe chở thanh niên có lẽ là Hòa Hảo tràn vào thị xã. Đoàn xe này nhận thấy họ đã “trễ tàu” nên đành rút lui ra ngoài. Đến tối, một toán quân Nhật đến gặp đại diện cách mạng Tân An và yêu cầu quân cách mạng hạ vũ khí. Nhưng khi quân cách mạng không đồng ý thì tốp lính Nhật này cũng rút quân. Điều này càng khẳng định chắc chắn rằng không có lệnh can thiệp của người Nhật trong cuộc khởi nghĩa này.

Đến sáng hôm sau, ông Trọng và một đồng chí khác của mình quay lại chợ Đệm, lần này không phải bằng xe đạp mà là bằng xe hơi treo cờ đỏ sao vàng. Như vậy là đã rõ. Quân Nhật sẽ không can thiệp. Hội nghị Chợ Đệm lần ba nhóm họp và mau chóng quyết định sẽ khởi nghĩa vào ngày 25/08, tức là mọi người có một ngày 24/08 để chuẩn bị.

Kỳ cuối: Đêm trước khởi nghĩa và Tất cả chính quyền về tay Việt Minh

_____

Bài liên quan:

Kỳ 1: Sài Gòn – từ Nam kỳ Khởi nghĩa đến hai xứ ủy

Kỳ 2: Thanh niên Tiền phong và Tiến tới tổng khởi nghĩa