Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai

Theo BBC

Loạt bài về cuộc chiến ở Ukraine đã khái quát những thách thức ở hậu phương (bài 1, bài 2, bài 3) và tiền tuyến (bài 4, bài 5) mà đất nước này đang phải đối mặt.

Bài 6 và bài viết kỳ này cung cấp cái nhìn của người Ukraine về lịch sử và lý do tại sao họ đứng lên chống Nga suốt gần 4 năm qua.

‘Gián điệp Nga’ trong nhà

Năm 2022, căn hộ của tôi ở Amsterdam có hai mẹ con Ukraine tị nạn ở nhờ. Họ rất ít nói. Thấy tôi về là chào rồi lánh ngay vào phòng riêng. Có lẽ họ sợ làm phiền hoặc vẫn chưa hết hoảng loạn.

Một hôm, tôi nghe thấy tiếng họ trò chuyện với người nhà ở Ukraine. Lúc đó quân Nga đang rút chạy nên họ nói rất to, giọng rất vui. Bỗng tôi đứng hình khi phát hiện ra: Họ đang nói tiếng Nga.

Tôi học tiếng Nga từ bé nên vẫn nhận ra sự khác nhau giữa hai ngôn ngữ. Mang cái nhìn nông cạn thời điểm ấy, tôi bỗng thấy nghi ngờ: “Mình cưu mang người Ukraine cơ mà? Chết cha! Hay mình đang chứa gián điệp Nga trong nhà?”

Khi tới Ukraine, kể cho ai nghe chuyện này họ cũng cười ngất.

Kẻ cười to nhất là Tùng “bộ đội” – người lính Ukraine gốc Việt ở những kỳ trước. Cậu bảo: “Em nói tiếng Nga. Từ chỉ huy đến tướng lĩnh toàn nói tiếng Nga. Có lần bọn Nga mất bộ đàm. Nó đang ở tầng dưới, nghe bộ đội mình nói tiếng Nga ở tầng trên thì chạy lên, hỏi có phải đơn vị nó đang tìm không? Hai bên sững lại một lúc mới kịp nổ súng.”

Sự hiểu lầm ấy một phần do Putin cáo buộc rằng “người nói tiếng Nga đang bị diệt chủng”. Nó làm người ta liên tưởng đến một cộng đồng thiểu số dễ bị tổn thương, sống tập trung ở một khu vực nhỏ, kiểu người Hoa ở Việt Nam. Nhưng không phải.

Ở miền Tây Lviv, tức là xa Nga nhất và cũng ghét Nga nhất, nhưng hầu như ai cũng nói (được) tiếng Nga. Một phóng viên Hà Lan bạn tôi từng nhận xét: “Tiếng Nga thống lĩnh hầu như mọi không gian. Cứ như thể người Nga đã đưa dân vào đây và đồng hóa toàn xã hội.”

Người Ukraine cho rằng đây chính là điều xảy ra trong quá khứ. Và xảy ra hai lần.

Chính sách ‘Nga hóa’ lần thứ nhất của Sa hoàng

Vào cuối thế kỷ 18, nhà nước cossack Hetman bị Đế quốc Nga thôn tính. Sa hoàng muốn triệt tiêu mầm mống cách mạng, vốn phải được dẫn dắt bằng người trí thức. Ông đề ra chính sách “Nga hóa” (Russification) khiến nhiều dân tộc bị đô hộ không những mất nước và mất luôn ngôn ngữ.

Ở Ukraine cũng vậy. Tiếng bản địa bị cấm, chỉ còn được dùng ở nhà và bởi nông dân, trong khi tiếng Nga là ngôn ngữ của quyền lực và trí tuệ. Giới tinh hoa dạt về phía Tây, góp phần tạo ra sự khác biệt Đông-Tây cho đến ngày nay.

Chính sách ‘địa phương hóa’ của Lenin

Năm 1917, phe cộng sản Bolshevik lật đổ Sa hoàng. Đế quốc Nga tan rã. Một loạt dân tộc tuyên bố độc lập (Ba Lan, vùng Baltic, Trung Á…) cộng thêm sự ra đời của hai nhà nước gồm chính người Nga chống lại Bolshevik.

Ukraine cũng tuyên bố độc lập. Nhưng họ bị Bolshevik đánh bại sau 3 năm và sáp nhập trở lại vào Liên Xô cùng với nhiều nước cộng hòa đoản mệnh khác.

Để chứng minh “Liên Xô” không phải “Đế quốc Nga” kiểu mới, Lenin đã công nhận nền độc lập của Phần Lan và thúc đẩy văn hóa địa phương (Korenizatsiia). Ông cho rằng một khi đã chiếm được lòng tin, người dân sẽ chuyển từ trung thành với “dân tộc” sang trung thành với “giai cấp”.

Chính sách “địa phương hóa” khiến bản sắc các nước cộng hòa hồi sinh mãnh liệt. Mọi lãnh đạo do Moscow gửi về đều phải học tiếng bản địa. Giáo dục bỏ dần tiếng Nga. Văn học nghệ thuật bừng nở. Ở Ukraine, nhà văn Mykola Khvylovy nổi tiếng với khẩu hiệu “Rời xa Moscow!”

Nhưng “địa phương hóa” chỉ là một thí nghiệm chính trị ngắn ngủi, một “lớp thịt mỏng” trong “cái bánh kẹp” của chính sách Nga hóa. Hóa ra tình đồng chí không làm chủ nghĩa dân tộc biến mất. “Lợi ích giai cấp” không hấp dẫn bằng “tự quyết dân tộc và văn hóa quê hương”.

Chính sách ‘Nga hóa’ lần thứ hai của Stalin

Bằng cách đảo ngược chính sách “địa phương”, Stalin đã hồi sinh lại chính sách “Nga hóa” dưới hình hài của “chủ nghĩa quốc tế vô sản”. Nó trở thành một phần của cuộc “Đại thanh trừng” (The Great Terror). Theo các tài liệu giải mật của Liên Xô, 681.692 người đã bị xử bắn. Trung bình mỗi ngày có 1.000 người bị kết án tử hình.

Thanh trừng giới tinh hoa

Stalin hiểu hơn ai hết, trên lý thuyết thì “công nông” là nòng cốt, nhưng trong thực tế, “trí thức” luôn là giai cấp lãnh đạo cách mạng. Hàng nghìn trí thức và cán bộ Đảng bị giết hoặc giam cầm trong các trại cải tạo Gulag với tội danh “chống phá cách mạng vô sản” và “cổ xúy chủ nghĩa dân tộc ly khai“.

Năm 1937, tại khu rừng Sandarmokh, hơn 1.000 trí thức Liên Xô, trong đó gần một phần ba là tầng lớp tinh hoa Ukraine, bị hành quyết tập thể. Họ quỳ thành hàng trước những rãnh sâu, bị bắn vào đầu từ phía sau. Họ chết đổ sấp mặt xuống, xác chồng lên nhau trong những cái hố chôn tập thể.

Quản lý tôn giáo

Với “Kế hoạch 5 năm Vô thần” (1932–1937), mục tiêu của Stalin là “Chúa sẽ chết trên lãnh thổ Liên Xô”.

Hàng nghìn nhà thờ khắp Liên Xô biến thành nhà kho và sân phơi hợp tác xã. Ở Kyiv, sau khi các hiện vật quý được đem về Nga, kiệt tác 800 năm tuổi Tu viện Thánh Michael Vòm Vàng bị đánh sập hoàn toàn. Nhiều ngôi làng bỗng dưng im lặng vì những quả chuông đã bị trưng thu lấy kim loại. Các tu sĩ bị xử tử hoặc lưu đày đến Siberia. Các đám cưới được tổ chức ở ủy ban. Lễ Giáng sinh thay bằng Lễ hội mùa đông và “Ông già Tuyết”.

Từ xa xưa, người Slav thường đặt bàn thờ “Góc Đỏ/Góc Đẹp” (Krasny Ugol) hướng về phía Đông với niềm tin Chúa như mặt trời. Chính quyền Xô-viết đã chiếm dụng luôn thuật ngữ “Góc Đỏ” ấy, thay ảnh Chúa bằng ảnh các lãnh tụ cộng sản.

Nhưng Stalin đã thất bại trong việc xóa bỏ tôn giáo, vì người dân vẫn không bỏ đạo. Ông liền bổ nhiệm một tướng tình báo làm chủ tịch Hội đồng Giáo hội. Các giám mục trở thành những “công chức tâm linh”, tuyên truyền chính sách (qua các buổi lễ) và thu thập tình báo (qua lời xưng tội).

Cho đến trước cuộc chiến, nhiều nhà thờ Ukraine vẫn thuộc về Giáo hội Nga. Một luật sư nói rằng mẹ cô tin tu sĩ hơn chính đôi mắt mình: “Cha dạy người Nga và Ukraine là hai anh em. Đánh Nga là đánh người thân. Bọn lính đang bắn vào người Nga là quỷ Sa-tăng. Tổng thống Zelenskiy là hiện thân của Giu-đa phản Chúa.”

Tái cấu trúc dân số

Năm 1933, hàng triệu người Liên Xô chết đói do hậu quả của chính sách sản xuất tập trung và tiêu diệt những ai chống lại hợp tác xã. Ở Ukraine, người chết chủ yếu là nông dân, vốn là tầng lớp bảo tồn ngôn ngữ và bản sắc dân tộc.

Ngay khi các ngôi làng ở Odesa, Dripno và Kharkiv trở nên hoang lạnh, 219.110 nông dân Nga đã trám vào chỗ trống. Hàng triệu công nhân và chuyên gia cũng tới đây để phát triển công nghiệp nặng. Nạn đói Holodomor và những khu công nghiệp này đã thay đổi bản đồ dân tộc học, biến miền Đông Nam từ một vùng nông thôn thuần Ukraine thành vùng nói tiếng Nga mạnh nhất cả nước.

Di dân cưỡng bức

Cũng thời gian đó, nhiều dòng di dân bị dồn ngược ra khỏi Ukraine và các quốc gia thành viên của Liên Xô.

Điển hình là chiến dịch Zapad. Chỉ trong một ngày, 76.192 người (bao gồm 22.174 trẻ em) bị dồn lên các toa tàu gia súc và đày đến các mỏ than ở Siberia và Kazakhstan. Họ là những người “dân tộc chủ nghĩa” hoặc gia đình của quân nổi dậy UPA.

Trên bán đảo Crimea, một dân tộc biến mất chỉ sau một đêm. Rạng sáng ngày 18/5/1944, chiến dịch Sürgün (Lưu đày) cưỡng chế toàn bộ người dân tộc bản địa Tatar đi Uzbekistan. Họ hầu hết là phụ nữ, người già, trẻ em, vì đàn ông chính là 25.000 Hồng quân đang chiến đấu với Đức.

Trong chính sử Nga, dân tộc Tatar bị buộc tội “hợp tác với Đức”. Điều này đúng một phần.

Cũng như nhiều sắc dân thuộc Đế quốc Nga cũ, không phải ai cũng muốn thuộc về Liên Xô hoặc có tư tưởng cộng sản.

Tuy nhiên, 100% người Tatar, bao gồm trẻ sơ sinh, đảng viên và Hồng quân khi phục viên đều bị coi là tội phạm. Kể cả phi công huyền thoại Amet-Khan Sultan với 2 danh hiệu “Anh hùng” cũng không được phép về nhà khi chiến tranh kết thúc. Họ phải đoàn tụ gia đình ở các trại lao động Trung Á, nơi khoảng một nửa những kẻ bị cưỡng bức ra đi đã chết trong những năm đầu lưu đày.

Người Tatar bị cấm quay lại Crimea cho đến năm 1989 khi Xô-viết Tối cao kết luận việc trục xuất là bất hợp pháp. Khi đó, dân số bản địa chỉ còn 1,6%.

Tuy nhiên, một số nhà khoa học cho rằng việc “rút lõi dân số” như vậy là để đảm bảo an ninh trước thềm Chiến tranh Lạnh. Bán đảo Crimea là một “tàu sân bay không bao giờ chìm” ở Biển Đen. Nó thông ra Thổ Nhĩ Kỳ, mà người Hồi Tatar lại cùng nguồn gốc với người Thổ.

Một phóng viên người Crimea kể rằng: “Tôi đau đớn vì thành phố quê hương bị đổi tên từ tiếng Tatar (Qarasuvbazar) sang tiếng Nga (Belogorsk). Nhưng bà tôi trước khi mất cứ nói mãi về một chiếc lò còn nóng. Bà bị lôi ra khỏi nhà lúc đang nướng bánh. Khi những kẻ xa lạ nhanh chóng lấp đầy Crimea, bà khóc vì cho rằng họ đã cướp nhà bà khi chiếc lò vẫn còn ấm áp.”

Ở Odesa, tôi gặp một cựu quân nhân Liên Xô có ông nội từng bị Stalin bắt đi đày. Khi những bức thư bị trả về, KGB nói với người con trai rằng cha anh đã chết trong trại. Họ nói với người cha rằng con ông không muốn liên lạc với cha của nó nữa. Năm 1949, người cha trở về. Kể đến đây, mắt người cựu chiến binh đỏ hoe: “Stalin không muốn hai cha con gặp nhau.”

Ngôn ngữ của quyền lực và trí tuệ

Bên cạnh việc “thanh trừng trí thức”, “quản lý tôn giáo” và “tái cấu trúc dân số”, trọng tâm của chính sách Nga hóa là “ngôn ngữ”.

Khrushchev từng tuyên bố: “Chúng ta càng phổ cập tiếng Nga nhanh bao nhiêu thì càng xây dựng chủ nghĩa cộng sản nhanh bấy nhiêu.”

Tiếng Nga là ngôn ngữ bắt buộc trong trường đại học, nhà máy, công sở, và chính trường. Đó cũng là ngôn ngữ của trí tuệ và quyền lực (prestige language). Tiếng Nga không chia đôi Ukraine theo ranh giới “địa lý Đông-Tây” như người ngoài lầm tưởng, mà theo ranh giới “giai cấp”. Không ai có thể xây dựng sự nghiệp nếu không nói tiếng Nga.

Bà Halyna, 39 tuổi, chuyên viên an ninh: “Ở cấp phổ thông thì có cả trường tiếng Nga và Ukraine. Nhưng trường tiếng Ukraine thì nhiều con em nông dân lắm. Đại học là thời điểm mọi người trong nhà tôi chuyển sang tiếng Nga. Trừ bà ngoại, vì bà là kỹ sư nông nghiệp và phải về làng nói chuyện với nông dân.”

Bà Olena, 60 tuổi, nhà tâm lý học: “Tiếng Nga lúc đó là ngôn ngữ chung, kết nối 15 nước thành viên. Không nói tiếng Nga, cuộc đời bạn sẽ chôn chân một chỗ. Tạp chí khoa học tiếng Ukraine là tạp chí hạng hai. Tiếng Ukraine là tiếng của nông dân. Nếu bạn thông minh, bạn sẽ nói tiếng Nga.”

Bà Oksana, 45 tuổi, nhà khảo cổ: “Mẹ tôi bị đồng nghiệp bắt nạt vì bà nói tiếng Ukraine. Khi mẹ trộn lẫn cả hai thứ tiếng: ‘Đây là zvid (báo cáo)’ thì sếp mẹ cười phá lên: ‘Zvid là cái gì? Ha-ha-ha.’ Và họ gọi mẹ là Raya ‘nhà quê’ ‘zvid’. Mẹ bắt tôi học tiếng Nga để thoát khỏi số kiếp mà mẹ phải gánh chịu.”

Khi gặp một chủ doanh nghiệp chạy loạn từ Mariupol, tôi hỏi anh: “Có sự phân biệt chủng tộc và ngôn ngữ ở miền Đông không?” Anh cuống quýt xua tay: “Ấy cô nói cái gì vậy? Người nói tiếng Nga không bao giờ phân biệt người nói tiếng Ukraine. Chúng tôi rất hòa thuận.”

Đứng hình một lúc tôi mới hiểu ra cả hai đã lệch pha nhau. Tôi muốn nói đến cáo buộc của Putin là “người nói tiếng Nga bị phân biệt”. Mikhail mặc định là “người nói tiếng Ukraine mới bị phân biệt”.

Chính vì thế, lý do của Putin “người nói tiếng Nga bị diệt chủng” khiến ai nấy đều ngạc nhiên: “Ủa, chính tiếng Nga mới đang ở chiếu trên mà? Ở đây ai chẳng nói tiếng Nga? Tổng thống ‘phát xít’ Zelenskiy cả đời nói tiếng Nga mà? Cái bọn Azov ‘đang giết người nói tiếng Nga’ cũng… nói tiếng Nga đấy thôi?”

Phản kháng

Dưới thời Liên Xô, “chủ nghĩa dân tộc” (nationalism) là một tội danh chính trị nghiêm trọng vì đó là tư tưởng “ly khai”.

Ở Ukraine, nhà thơ Vasyl Stus bị bỏ tù vì phản đối chính sách Nga hóa các trường học ở Donbas. Ông tuyệt thực và chết trong trại cải tạo. 300 bài thơ cuối cùng bằng tiếng Ukraine của ông cũng bị đốt bỏ.

Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Ukraine cũng bị cách chức vì tội “mềm yếu với chủ nghĩa dân tộc”. Petro Shelest đã khuyến khích tiếng Ukraine trong nhà trường và xuất bản cuốn Ukraine, Xô-viết của chúng ta ca ngợi lịch sử hào hùng của người cossack. Cuốn sách bị thu hồi vì tự hào “dân tộc” thái quá, dù đó là một “dân tộc Ukraine” thuộc về Xô-viết.

Hai vụ tự thiêu đã xảy ra để phản đối chính sách Nga hóa. Trước khi châm lửa, nhà hoạt động Vasyl Makukh hô to: “Sống mãi Ukraine tự do.”

Đại Nga

Khi tôi hỏi người Ukraine về nguyên nhân sâu xa của cuộc chiến, câu trả lời của họ thường quy về hai chữ: “Great Russia” (Đại Nga).

Đó là tư tưởng về một “Dân tộc Nga toàn diện” gồm Đại Nga (Nga), Tiểu Nga (Ukraine) và Bạch Nga (Belarus). Ukraine và Belarus không phải là hai dân tộc độc lập mà chỉ là những biến thể địa phương của Nga.

Chủ nghĩa Đại Nga sô-vanh (Great Russian Chauvinism) đó từng bị Lenin coi là tàn dư của thực dân Sa hoàng áp bức các dân tộc nhỏ. Thế nên ông thúc đẩy chính sách “địa phương hóa” mà Stalin sau này đảo ngược.

Dù Stalin (và rất nhiều lãnh đạo Liên Xô) không phải người Nga, nhưng về bản chất, tư tưởng là một công cụ của quyền lực. Cũng như Napoleon không phải người gốc Pháp và Hitler không phải người gốc Đức, nhưng họ đã dùng tư tưởng “đế chế” để hợp lý hóa không gian quyền lực của mình.

Tư tưởng Đại Nga được hiện thực bằng chính sách “Nga hóa”. Giới chuyên môn coi đây là một dạng “đô hộ nội địa” (internal colonialism). Quan điểm chính thống của Liên Xô phủ nhận tư tưởng “thực dân” và cho rằng các nước cộng hòa thành viên được đầu tư và phát triển.

Điều này đúng.

Tuy nhiên, các luồng phản biện, bao gồm cả các học giả Nga, cho rằng quyền lực kinh tế và chính trị chỉ bó gọn ở trung tâm (Moscow/St. Petersburg), trong khi các vùng ngoại vi (Ukraine, Trung Á) vừa bị “khai thác” vừa bị “đồng hóa”, kết hợp cả hai mô hình thực dân chính trong lịch sử loài người.

Mô hình chiếm dụng sức lao động (labor extraction empire) chỉ cần tài nguyên, nên kẻ chiếm đóng sẽ đô hộ bằng “sự khác biệt”. Người bản địa là một giống loài thấp kém. Đó là cách người Pháp cai trị Việt Nam, người Anh cai trị Ấn Độ, người Hà Lan cai trị Indonesia… Ở Mỹ, người da trắng đô hộ người da đen theo quy tắc “một giọt máu”. Nếu tổ tiên có một người da đen thì con cháu nhiều đời sau có tóc vàng mắt xanh cũng vẫn là người da đen.

Mô hình chiếm dụng đất đai (settler empire) lại cần lãnh thổ, nên kẻ chiếm đóng sẽ đô hộ bằng “sự tương đồng”. Người bản địa sẽ trở nên cao quý nếu họ chịu đồng hóa. Khi đó, đất đai của họ tự nhiên thành đất đai của kẻ chiếm đóng. Đây là cách người da trắng ở Mỹ đô hộ người da đỏ bản địa. Một em bé lai da đỏ/da trắng sẽ được coi là người da trắng.

“Chỉ cần nói tiếng Nga, địa vị và tương lai của một người sẽ hoàn toàn thay đổi” – một tình nguyện viên nói với tôi – “Nô lệ có thể biến thành ông chủ, nếu bạn chấp nhận để linh hồn mình bị độ hộ.”

Năm 1945, Stalin chính thức kết liễu sự bình đẳng trong Liên bang bằng tuyên bố: “Dân tộc ưu việt nhất là dân tộc Nga. Họ là dân tộc lãnh đạo.” Nga trở thành “anh cả” dẫn đường, là chuẩn mực để noi theo.

Trong thời kỳ “địa phương hóa”, ông Brezhnev (sau này là tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô) ghi lý lịch là người Ukraine. Nhưng khi gió đổi chiều, ông tự nhận mình là người Nga.

‘Hồi sinh’ tư tưởng Đại Nga?

Rất nhiều người Ukraine nói với tôi rằng, họ biết chiến tranh sẽ xảy ra ngay khi nghe Putin phát biểu năm 2021.

• Về mặt lãnh thổ, ông cho rằng Ukraine là một “sản phẩm do Lenin tạo ra trên đất Nga”. Ukraine phải trả lại lãnh thổ Nga “ban tặng” (Crimea và vùng Đông Nam). Nga không “xâm lược” mà chỉ “thu hồi” lại đất đai, “sửa chữa sai lầm của lịch sử“.

• Về mặt nhân đạo, ông cho rằng người nói tiếng Nga ở miền Đông đang bị “diệt chủng”. Vì đây là các vùng ly khai do Nga bảo hộ → Nga có nghĩa vụ can thiệp.

• Về mặt văn hóa, ông cho rằng Nga và Ukraine là “một dân tộc”. Chính vì thế, “toàn bộ Ukraine là của Nga”. Bản sắc Ukraine không có thật mà là một dự án nhân tạo của Phương Tây để “chia rẽ một nước Nga lịch sử (historical Russia). Nga có nghĩa vụ “thống nhất toàn bộ người Nga” trở về “quốc gia lịch sử” đó.

Ông coi việc hạn chế tiếng Nga là “đồng hóa cưỡng bức”. Vì biên giới của “Thế giới Nga” được xác định bởi văn hóa → Nga phải can thiệp ở bất kỳ đâu có người nói tiếng Nga.

“Nghe Putin phát biểu xong, tôi lập tức kích hoạt mạng lưới tình nguyện, tích trữ nước, đồ cứu thương, xe tải và súng săn. Zelenskiy liên tục trấn an người dân, nhưng nhóm tình nguyện chúng tôi đã lau lại súng từ nhiều tháng trước khi xe tăng Nga tiến vào Kyiv.”

Nhiều người không tin Nga chỉ muốn lấy lại Donbas. “Nếu cứ viện cớ lịch sử thì mọi biên giới hiện đại và luật pháp quốc tế đều vô nghĩa.”

“Lãnh thổ chỉ là cái cớ. Nga rộng mênh mông, họ không cần miền Đông bé nhỏ của Ukraine. Cái họ cần là chúng tôi phải quỳ gối phục tùng như Belarus. Cái họ cần là một quốc gia vệ tinh, một Tiểu Nga do Moscow giật dây điều khiển.”

“Nhiều người Ukraine vẫn yêu nước Nga tha thiết. Ở đó có bao họ hàng thân thích. Để tránh sự giằng xé tâm can, họ gọi đây là ‘cuộc chiến của Putin’.”

“Nhưng cái gốc của nó không phải là Putin. Đó là tư tưởng Đại Nga. Bản chất ấy còn thì không có Putin này sẽ có Putin khác.”

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.

_____

Bài liên quan:

Bài 1 – Chiến tranh hay hòa bình?

Bài 2 – Đổ nát – sự hủy hoại tinh thần của cuộc chiến

Bài 3 – kiên cường, sống chung với bão

Bài 4 – Tuyển quân – hai cuộc chiến và hai kẻ thù

Bài 5 – Tiền tuyến, định nghĩa lại chiến trường

Bài 6 – Quê hương – danh tính địa phương và cộng đồng tự quản