Theo Tiengdan
Phê bình văn học, thoạt nhìn, có vẻ là nghề rất… nhàn. Chỉ cần một tài khoản mạng xã hội, một bàn phím còn đủ phím Enter, và một chút bực dọc cá nhân là có thể trở thành “nhà phê bình” trong vòng năm phút. Không cần đọc hết tác phẩm, không cần phân biệt tiểu thuyết với ký sự, hư cấu với nghiên cứu sử học. Cứ thấy khó chịu là phê, cứ thấy ngứa mắt là chửi. Thế là xong.
Nhưng đó chỉ là phê bình theo nghĩa Facebook. Còn phê bình văn học đúng nghĩa, xin thưa, là một việc khó đến mức… nhiều người né.
1. Phê bình văn học: khó ở chỗ phải đọc
Khó khăn đầu tiên của phê bình văn học là… phải đọc tác phẩm. Đọc từ đầu đến cuối. Không đọc mỗi đoạn bị cắt ra chụp màn hình. Không nghe kể lại qua một video “bóc phốt”. Không suy diễn từ một vài câu chữ rơi rớt.
Đọc tiểu thuyết mà không đọc, rồi phán như thể đang xử án hình sự, thì đó không phải phê bình, mà là điều tra viên của trí tưởng tượng.
Phê bình văn học đòi hỏi:
– Hiểu thể loại (tiểu thuyết không phải hồi ký, càng không phải công trình sử học).
– Hiểu quyền hư cấu của nhà văn.
– Hiểu rằng văn học không có nghĩa vụ “nói đúng sự thật 100%”, mà có quyền nói sự thật nghệ thuật.
Ai bước vào tiểu thuyết với tâm thế tìm “đúng – sai lịch sử” thì giống như vào rạp xem phim viễn tưởng rồi chửi đạo diễn vì… trái đất không thể nổ, con người không thể nhảy bụp về quá khứ như vậy.
2. Người không đọc tiểu thuyết có nên phản biện, chê trách nhà văn?
Câu trả lời ngắn gọn: Không nên. Câu trả lời dài hơn: Không nên, nhưng rất nhiều người vẫn làm. Phản biện là quyền công dân. Nhưng phản biện văn học mà không đọc văn học, thì cũng giống như:
– Chưa từng lái xe mà phê bình tay lái của người khác.
– Chưa từng nấu ăn mà chê đầu bếp “nêm mặn nhạt sai chuẩn quốc tế”.
Bạn có quyền không thích một cuốn tiểu thuyết. Bạn không có quyền xuyên tạc bản chất của nó. Không thích vì văn phong không hợp – hợp lý. Không thích vì đề tài không chạm tới mình – bình thường.
Nhưng nói rằng nhà văn “bịa lịch sử”, “xuyên tạc sự thật” trong khi tác phẩm được ghi rõ là tiểu thuyết, thì đó là nhầm lẫn thể loại ở mức… đáng báo động.
3. Khi tiểu thuyết bị lôi ra làm… hồ sơ điều tra
Một hiện tượng rất thời thượng: đọc tiểu thuyết như đọc biên bản hội nghị.
Nhân vật A làm điều X → “Tác giả có tư tưởng lệch lạc”.
Nhân vật B nói câu Y → “Nhà văn cổ súy quan điểm nguy hiểm”.
Cốt truyện hư cấu → “Xuyên tạc lịch sử, cần lên án”.
Xin thưa:
Nhân vật không phải là tác giả. Cốt truyện không phải là tuyên ngôn chính trị. Nếu Dostoevsky mà sống ở thời nay, chắc ông phải lập fanpage thanh minh mỗi ngày rằng:
“Không, tôi không phải là Raskolnikov *). Tôi chỉ viết về anh ta.”
4. Nạn ai cũng làm phê bình: từ trao đổi học thuật đến bắt nạt online
Đáng buồn nhất không phải là phê bình sai, mà là phê bình bằng thù ghét. Ngày nay, phê bình văn học thường đi kèm:
– Lên gân đạo đức.
– Đao to búa lớn.
– Chửi rủa cá nhân nhà văn.
– Kêu gọi tẩy chay, hạ nhục, đấu tố online.
Người viết tiểu thuyết bỗng dưng bị xét xử như bị cáo trước tòa án mạng xã hội, nơi:
– Không cần luật sư.
– Không cần đọc hồ sơ.
– Chỉ cần đông người hò hét.
Đó không còn là phê bình. Đó là bắt nạt online khoác áo chính nghĩa.
5. Phê bình không cần hiền, nhưng cần hiểu
Phê bình văn học không phải là nịnh. Phê bình có thể gay gắt, thậm chí tàn nhẫn. Nhưng nó phải dựa trên:
– Tri thức.
– Đọc kỹ.
– Hiểu đúng thể loại.
– Và một mức tối thiểu của lương tâm trí thức.
Chửi nhà văn, chê văn người khác thì dễ như chửi con nít, chê vợ người. Đọc kỹ một cuốn tiểu thuyết thì khó. Viết một bài phê bình tử tế lại càng khó hơn. Vì thế, ai cũng có thể phán xét, nhưng không phải ai cũng là nhà phê bình.
6. Kết: Văn học không chết vì phê bình, mà chết vì nguỵ phê bình
Văn học từng sống sót qua kiểm duyệt, chiến tranh, nghèo đói và bừng bừng say cách mạng. Nhưng nó có thể chết dần vì một thứ nguy hiểm hơn:
– Sự ồn ào của những người không đọc mà vẫn rất to tiếng.
Phê bình văn học không khó vì nó cao siêu. Phê bình văn học khó vì nó đòi hỏi một phẩm chất hiếm:
– Chịu đọc, chịu nghĩ, và chịu nghi ngờ chính mình.
Còn nếu chỉ muốn chửi cho sướng miệng, xin đừng gọi đó là phê bình. Hãy gọi đúng tên của nó: xả cảm xúc trên văn chương của người khác.
Chú thích:
* Raskolnikov là nhân vật chính trong tiểu thuyết “Tội ác và Trừng phạt” của Fyodor Dostoevsky.
Anh là một sinh viên nghèo sống ở Saint Petersburg, mang tư tưởng cực đoan rằng mình thuộc hạng “con người phi thường”, có quyền vượt qua luật pháp và đạo đức chung để thực hiện điều mà anh cho là mục đích cao cả. Từ ý niệm đó, Raskolnikov phạm tội giết người và rơi vào trạng thái giằng xé nội tâm dữ dội giữa lý trí kiêu ngạo và lương tâm day dứt. Nhân vật này không phải là tiếng nói trực tiếp của tác giả, mà là một hình tượng văn học dùng để phơi bày bi kịch tinh thần của con người khi tự đặt mình lên trên luân lý và cộng đồng.
_____
Bonus:
Vừa rồi, tôi post liền mạch các bài viết của nhiều người bênh vực cho Bảo Ninh và tiểu thuyể Nỗi Buồn Chiến Tranh. Thế là bạn Facebook và cả những người xa lạ kéo vào còm các bài, đều bằng chữ quốc ngữ.
Mặc dù nhiều còm chửi vô học, vô văn hóa… nhưng cũng có lợi ích là làm views tăng lên vài triệu. Thế mới biết chủ đề nó nóng như thế nào. Hèn nào đã có ông nghị đòi Quốc hội vào cụôc, có đơn gửi cả Bộ quốc phòng…
Tôi sẽ lập list các bài tôi đã đăng để các bạn đọc lại. Có bạn hỏi ý kiến của tôi là gì, nói ra luôn đi. Có cùng bọn NATO, Mỹ, ba que… không?
Đây là ý kiến của tôi (tôi đã đọc Nỗi Buồn Chiến Tranh và đã đi xem vở kịch Trái Tim Người Hà Nội dàn dựng dựa theo tiểu thuyết):
Tôi tin chắc nhà văn Bảo Ninh không vi phạm bất cứ điều nào của Luật pháp Việt Nam và làm đúng lương tâm của nhà văn và việc sáng tác hoàn toàn trong phạm vi sáng tạo nghệ thuật.
Tôi cũng không thấy có vấn đề gì ở tác phẩm về xuyên tạc lịch sử hay phủ nhận thành quả cách mạng.
Có 3 việc mọi người còm viết nhiều tôi phân định rõ:
1- Phản biện giải thưởng, phản biện việc trích nội dung dạy SGK: việc của các Hội đồng trao giải, Hội đồng giáo dục. Kiến nghị phải gửi đúng nơi.
2. Phê bình văn học: Việc này đối với mọi tác phẩm đều cần người có chuyên môn, trình độ thẩm định và trải nghiệm cá nhân. Đây là lĩnh vực văn học và xuất bản. Có quá nhiều giọng điệu thấp cấp, vô học, dựa trên tôi từng thế này thế kia… chỉ tương đương nói chuyện vỉa hè, dù lên gân lên cốt. Tôi thấy rõ, những người chê bai, phản đối Nỗi Buồn Chiến Tranh còn không biết và đọc những gì khác Bảo Ninh viết về người lính.
3. Nói về cá nhân nhà văn: càng hạ bệ càng bâng tầm nhà văn. Mọi dấu hiệu đều cho thấy chi là đám đông bắt nạt online một nhà văn không dùng mạng xã hội, một công dân, cựu chiến binh chưa từng vi phamh pháp luật.
Chê luôn dễ dàng hơn khen. Tôi thấy mấy bạn nick Phật, Pháp còn còm chửi bới thóa mạ nhà văn là phản động, ăn cháo đá bát, định hoa nhài với đất nước quê hương… Đấy, độc dược tham, sân, si, mạn, nghi, ác kiến dễ gì tiêu trừ được đâu.
Tôi biết ý tốt của nhiều người nhưng với những người đang chửi bới, thóa mạ mà tôi chưa từng thấy họ đứng ra phản biện, chê khen tác phẩm kém chất lượng, sự việc xấu xa đầy rẫy trong xã hội… Tôi nghi ngờ sự độc lập suy nghĩ, không a dua, đấu tố nhà văn của họ!
Tôi đăng bài “đấu tố” nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ Aziz Nexin với cùng giọng điệu… để troll ở đây, mong mọi người thấu hiểu.
TinHoaThinhĐon 