Đặng Đình Mạnh

Theo Nguoi-viet

Trong lịch sử của mọi dân tộc, tầng lớp trí thức luôn được xem là “ngọn hải đăng”. Không phải vì họ nắm quyền lực, mà vì họ nắm tri thức, chuẩn mực và khả năng phân biệt đúng – sai.

Đối với giới luật sư, vai trò ấy còn đặc biệt hơn, họ không chỉ hiểu luật, mà còn được xã hội trao cho sứ mệnh trở thành người trợ tá cho công lý và công bằng xã hội.

Tuy nhiên, khi một chế độ chính trị ngày càng gia tăng sự kiểm soát, bóp nghẹt các quyền tự do hiến định, hình sự hóa mọi tiếng nói phản biện và đẩy xã hội vào tình trạng suy vi đạo đức, pháp lý, thì câu hỏi về trách nhiệm của trí thức và luật sư không còn là vấn đề đạo đức trừu tượng, mà trở thành vấn đề sinh tồn của xã hội.

Sự hiểu biết: Một đặc quyền, đồng thời là một món nợ xã hội

Khác với đại đa số người dân, giới trí thức nói chung là người có năng lực tư duy và ảnh hưởng xã hội, gồm khả năng tư duy phản biện, khả năng phân tích nguyên nhân – hệ quả và có ảnh hưởng nhất định đến dư luận, giáo dục và chuẩn mực xã hội.

Thế nên, giới trí thức có trách nhiệm lương tâm để không bóp méo sự thật, không dùng tri thức để ngụy biện cho bất công và không biến mình thành công cụ tuyên truyền cho quyền lực bất chính. Trong một xã hội suy vi, trí thức không nhất thiết phải “đối đầu”, nhưng có nghĩa vụ tối thiểu là không tiếp tay cho sự giả dối, không bình thường hóa cái sai, không ca ngợi sự lạm quyền và không nhân danh ổn định để biện minh cho sự phi lý.

Trong đó, sự im lặng của trí thức, nếu kéo dài và mang tính hệ thống, sẽ tạo ra khoảng trống đạo đức, nơi cái sai được coi là “chuyện bình thường”, và xã hội dần đánh mất khả năng phân biệt đúng – sai.

Riêng với giới luật sư, do đặc điểm nghề nghiệp, họ có khả năng hiểu biết sâu sắc về: Kiến thức về hiến pháp, luật học, chính trị học và quản trị quốc gia. Khả năng phân tích sự khác biệt giữa tập quyền và phân quyền, giữa pháp quyền thực chất và pháp trị hình thức.

Trải nghiệm trực tiếp với bộ máy công quyền, nơi họ nhìn thấy rõ những khuyết tật mang tính hệ thống: Pháp luật bị bẻ cong; Thủ tục tố tụng bị biến thành công cụ đàn áp; Quyền lực không bị kiểm soát dẫn tới tha hóa tất yếu.

Chính vì hiểu biết, họ không thể viện dẫn sự vô tri như một lý do để đứng ngoài. Trong bối cảnh đó, sự im lặng của người hiểu biết không còn là trung lập, mà trở thành sự chấp nhận để cái ác khoác áo pháp luật mà tồn tại.

Bi kịch của sự im lặng và “an toàn giả tạo”

Trước những điều luật mơ hồ của Bộ luật Hình sự như “tuyên truyền chống nhà nước”, “lợi dụng quyền tự do dân chủ”, nhiều luật sư và trí thức chọn cách thu mình vào vùng an toàn như kinh tế – dân sự – thương mại và tránh xa mọi vấn đề xã hội – chính trị.

Sự lựa chọn này có thể mang lại an toàn ngắn hạn, nhưng về lâu dài lại tạo ra một bi kịch kép: Với xã hội: Khi những người hiểu luật lẩn tránh, luật rừng sẽ lấn át luật pháp, người dân mất chỗ dựa, công lý bị bỏ trống. Với chính bản thân giới luật sư: Trong một xã hội mà pháp luật bị thao túng, thì không ai thực sự an toàn, kể cả luật sư, những người từng tin rằng mình “đứng ngoài chính trị”.

An toàn dựa trên sự im lặng trong một hệ thống phi pháp quyền chỉ là ảo tưởng trì hoãn rủi ro, không phải là sự bảo vệ bền vững.

Trách nhiệm xã hội gắn liền với yêu cầu an toàn pháp lý

Cần khẳng định rõ: Không ai có quyền yêu cầu giới trí thức hay luật sư trở thành anh hùng, càng không thể đòi hỏi họ tự đẩy mình vào chốn lao tù. Cho nên, vấn đề đặt ra không phải là “có dấn thân hay không” mà là làm thế nào để đóng góp cho xã hội trong giới hạn an toàn pháp lý cao nhất có thể. Trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, có những con đường không đối đầu trực diện, nhưng vẫn tạo ra tác động tích cực bằng sự tích lũy, lâu dài.

Các giải pháp khả thi trong điều kiện kiểm soát chính trị cao

A. Chiến lược “dùng luật trị luật” – ép hệ thống vận hành đúng chính luật của nó

Luật sư là nhóm hiếm hoi có năng lực: – Buộc cơ quan công quyền tuân thủ thủ tục,- Phơi bày sai phạm thông qua hồ sơ và quy trình,- Đặt hệ thống vào thế phải tự mâu thuẫn với chính văn bản pháp luật mà nó ban hành.

Thay vì phát biểu chính trị trực diện, luật sư có thể: – Kiên trì đòi hỏi đúng trình tự tố tụng,- Ghi nhận, lập hồ sơ các vi phạm thủ tục,- Sử dụng khiếu nại, kiến nghị, tố cáo dựa trên căn cứ pháp lý chặt chẽ. Đây là con đường khó bị quy chụp, nhưng có sức bào mòn tiêu cực một cách mạnh mẽ đối với sự tùy tiện của quyền lực.

B. Phổ biến pháp luật theo nghĩa thực chất, không khẩu hiệu

Trí thức và luật sư có thể: Viết, giải thích, chia sẻ về quyền con người cụ thể gắn với đời sống thường nhật như:– quyền về đất đai,– quyền khi bị tạm giữ,– quyền khi làm việc với công an, chính quyền địa phương.

Giới trí thức và luật sư không cần hô hào chính trị, chỉ cần giúp người dân biết mình có quyền gì và cách bảo vệ quyền đó, xã hội đã bớt “côn đồ hóa”. Vì một xã hội có dân trí pháp lý là một xã hội khó bị cai trị bằng sợ hãi.

C. Xây dựng mạng lưới hỗ trợ kín đáo và bền bỉ

Trong môi trường đàn áp, đơn độc là rủi ro lớn nhất. Trí thức và luật sư có thể: – Hỗ trợ chuyên môn cho nhau một cách kín đáo, – Tư vấn từ xa, chia sẻ tài liệu, án lệ, phân tích pháp lý, – Lưu trữ các hồ sơ vi phạm pháp luật và nhân quyền một cách bảo mật cho tương lai.

Đây không phải hoạt động đối đầu, mà là xây dựng nền móng tri thức cho một xã hội hậu khủng hoảng.

D. Giữ gìn liêm chính nghề nghiệp – tuyến phòng thủ đạo đức cuối cùng

Giải pháp đơn giản nhưng cốt lõi: – Không tiếp tay cho “chạy án”, – Không hợp thức hóa các vụ cưỡng đoạt đất đai, – Không dùng chuyên môn để phục vụ nhóm lợi ích bất chính. – Một giới luật sư liêm chính, dù im lặng, vẫn tạo ra ranh giới đạo đức mà quyền lực không thể dễ dàng vượt qua.

Tóm lại, trách nhiệm của giới trí thức và luật sư Việt Nam hôm nay không hẳn là phải đối đầu với cường quyền để rồi hy sinh vô ích, mà là bảo vệ ngọn lửa lý trí và công lý trong giới hạn có thể.

Mỗi lần buộc hệ thống phải làm đúng luật, mỗi lần trao cho người dân sự hiểu biết pháp lý, mỗi lần từ chối tiếp tay cho cái ác… chúng đều là những viên gạch nhỏ nhưng bền chặt, đặt nền móng cho một xã hội tốt đẹp hơn.

Nên nhớ rằng, giới trí thức, luật sư còn có trách nhiệm trước lịch sử. Vì lẽ, lịch sử không chỉ phán xét những kẻ cầm quyền, mà còn ghi nhớ cách những người hiểu biết đã lựa chọn hành xử như thế nào khi bóng tối bạo lực bao trùm khắp nơi, khi bất công lan tràn đầy xã hội…