TS Phạm Đình Bá

Theo VNTB

Từ chiếc xe máy trong phố nhỏ đến lò phản ứng miền duyên hải, câu hỏi không chỉ là công nghệ nào thắng thế, mà là niềm tin chiến lược còn đi được bao xa.

 Gần đây, mối quan hệ ngoại giao giữa Nhật Bản và Việt Nam đang trải qua những nốt trầm đầy thách thức, với tâm điểm là câu chuyện về những chiếc xe máy chạy xăng – biểu tượng của sự gắn kết kinh tế giữa hai quốc gia trong nhiều thập kỷ. Cùng lúc, quyết định Nhật Bản rút khỏi dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 2 như một “điểm gãy” khác trong bức tranh hợp tác chiến lược song phương, cho thấy những giới hạn mới trong khả năng điều phối lợi ích giữa hai nền kinh tế. (1-2)

Quyết định từ Việt Nam

Vào tháng 7 năm 2025, Thủ tướng Chính phủ Việt Nam ban hành Chỉ thị 20, đặt mục tiêu cấm xe máy chạy bằng nhiên liệu hóa thạch vào trung tâm Hà Nội (bên trong Vành đai 1) từ giữa năm 2026, như một bước đi mang tính biểu tượng của lãnh đạo mới lên trong việc giải quyết một vấn đề nhức nhối cho hơi thở dân thủ đô. Đây cũng là một phần trong chiến lược đầy tham vọng nhằm cải thiện chất lượng không khí ở các đô thị ngột ngạt, giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và thúc đẩy giao thông xanh như xe máy điện và giao thông công cộng sạch hơn. (2)

Sự bàng hoàng của công ty xe máy Honda

Honda – thương hiệu đã gần như trở thành danh từ chung cho xe máy với đa phần của thị trường xe máy – đột ngột đối diện một “cơn bão chính sách” trên thị trường lớn nhất của hãng nầy. Ngay sau khi lệnh cấm được công bố, thị trường xe máy xăng chao đảo; tâm lý e ngại của người tiêu dùng trước nguy cơ tài sản bị mắc kẹt khiến doanh số của hãng Honda và các hãng Nhật tương tự giảm mạnh chỉ trong vài tháng, phản ánh mức độ nhạy cảm của một ngành từng được coi là bền vững. (2)

Lời cảnh báo từ Tokyo

Chính phủ Nhật Bản cùng các nhà sản xuất lớn như Honda, Yamaha và Suzuki bày tỏ lo ngại sâu sắc, xem đây là một cú sốc đối với chuỗi giá trị đã hình thành hơn 30 năm tại Việt Nam. Đại sứ quán Nhật Bản tại Hà Nội cảnh báo rằng một lệnh cấm quá đột ngột có thể làm đứt gãy một thị trường trị giá hàng tỷ đô Mỹ, đe dọa hàng trăm nghìn việc làm tại mạng lưới đại lý, xưởng dịch vụ và các nhà cung cấp linh kiện ở cả hai nước. (2)

Sự tương phản với VinFast

Trong khi các hãng xe Nhật loay hoay điều chỉnh dây chuyền sản xuất và danh mục sản phẩm, hãng xe điện nội địa VinFast lại bứt phá với doanh số xe máy điện tăng vọt, được hưởng lợi trực tiếp từ tín hiệu chính sách ưu ái phương tiện không phát thải. Bức tranh đối lập dần hiện rõ: một bên là xu hướng dịch chuyển xanh tất yếu, được nhà nước Việt Nam “chống lưng”, một bên là sự lo âu rất thực tế về ổn định kinh tế, việc làm và vị thế của nhà đầu tư Nhật Bản trong cấu trúc công nghiệp mới. (2)

Lời đề nghị từ Nhật về một “Lộ trình phù hợp”

Từ Tokyo và từ các tập đoàn công nghiệp, phía Nhật Bản liên tục đề nghị Việt Nam xem xét một lộ trình chuyển đổi dài hơi hơn – kéo giãn thêm 2–3 năm – để các doanh nghiệp kịp tái cấu trúc sản xuất, xử lý tồn kho và để hạ tầng trạm sạc, lưới điện đô thị được chuẩn bị tốt hơn. Tuy nhiên, giới chức Việt Nam cho đến nay vẫn giữ vững mốc 2026 với lập luận về tình trạng ô nhiễm không khí cấp bách và áp lực phải chứng minh cam kết giảm phát thải trong mắt cộng đồng quốc tế. (2)

Bước ngoặt điện hạt nhân Ninh Thuận 2

Trên nền căng thẳng âm ỉ đó, quyết định Nhật Bản rút khỏi dự án nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2 vào cuối năm 2025 càng làm dấy lên câu hỏi về độ bền của “đối tác chiến lược sâu rộng” giữa 2 nước. Nhật Bản và Việt Nam từng coi điện hạt nhân là một trụ cột hợp tác công nghệ cao: Ninh Thuận 2 được giao cho liên danh Nhật từ đầu thập niên 2010, nhưng dự án bị Quốc hội Việt Nam dừng năm 2016 vì lo ngại chi phí và an toàn sau thảm họa Fukushima, khiến kế hoạch bị treo suốt gần một thập kỷ. (1, 3, 4)

Khi Việt Nam phục hồi tham vọng hạt nhân từ 2024–2025 trong bối cảnh thiếu điện do tăng trưởng công nghiệp và thời tiết cực đoan, Hà Nội trông đợi Tokyo tái tham gia như một đối tác công nghệ và tài chính chủ chốt. Tuy nhiên, sau các cuộc trao đổi, phía Nhật kết luận rằng mốc đưa Ninh Thuận 2 vào vận hành trước 2035 là bất khả thi về mặt kỹ thuật, pháp lý và nguồn lực – nhất là khi Nhật vẫn đang căng mình xử lý di sản của vụ nổ ở nhà máy điện hạt nhân Fukushima và khôi phục nhân lực hạt nhân trong nước. (5, 1, 3)

Khi “thời gian” trở thành lý do chính thức

Trong các phát biểu công khai, Đại sứ Nhật Bản nhấn mạnh yếu tố “thời gian quá gấp” là lý do chính khiến Nhật rút lui, đồng thời khẳng định hai bên vẫn duy trì đối thoại về những hình thức hợp tác năng lượng khác, như điện khí hay thậm chí các công nghệ lò phản ứng hạt nhân mô-đun nhỏ (SMR) trong tương lai. Nhưng ở Hà Nội cũng tồn tại một cảm giác hụt hẫng: sau nhiều năm duy trì chương trình đào tạo nhân lực, xây dựng khung pháp lý và quy hoạch lưới điện để “đón” công nghệ hạt nhân Nhật Bản, việc đối tác chủ chốt rời bàn khiến chiến lược dài hạn bỗng trở nên chông chênh. (4, 1, 5)

Từ xe máy xăng đến điện hạt nhân: phép thử về niềm tin chiến lược

Nếu câu chuyện xe máy xăng phản ánh mâu thuẫn giữa yêu cầu chuyển đổi xanh nhanh chóng và lợi ích của nhà đầu tư Nhật Bản ở tầng vi mô, thì cú đứt gãy ở Ninh Thuận 2 cho thấy những rạn nứt ở tầng vĩ mô của lòng tin chiến lược. Đối với Việt Nam, áp lực khí hậu, thiếu điện và ô nhiễm đô thị buộc nước này phải đẩy nhanh các quyết định “khó” – từ hạn chế xe máy xăng ở Hà Nội cho đến phục hồi điện hạt nhân – ngay cả khi điều đó làm thay đổi luật chơi với những đối tác lâu năm. (1, 2)

Đối với Nhật Bản, bài toán lại nằm ở việc vừa bảo vệ lợi ích doanh nghiệp, vừa không tự lao vào những dự án bị ràng buộc bởi thời hạn và rủi ro chính trị – tài chính vượt quá sức chịu đựng sau cú sốc từ vụ nổ ở nhà máy điện hạt nhân Fukushima. Câu chuyện không chỉ là về những chiếc xe máy hay một nhà máy điện hạt nhân cụ thể, mà là bài toán cân bằng lại giữa mục tiêu môi trường – an ninh năng lượng với một mối quan hệ đối tác kinh tế – công nghệ vốn từng được coi là kiểu mẫu ở Đông Á. (3, 1, 2)

__________

Nguồn:

1.   https://www.reuters.com/business/energy/japan-pulls-out-vietnam-nuclear-project-complicating-hanois-power-plans-2025-12-08/
2.       https://www.scmp.com/news/asia/southeast-asia/article/3335580/tight-timeline-forces-japan-withdraw-major-vietnam-nuclear-project
3.       https://www.neimagazine.com/news/japan-exits-vietnam-nuclear-project/
4.       https://vietnamnet.vn/en/govt-states-reasons-to-cancel-nuclear-power-project-E167497.html
5.   https://www.enerdata.net/publications/daily-energy-news/japan-exits-vietnams-ninh-thuan-2-nuclear-plan-citing-deadline-challenges.html