Phan Thế Hải

Theo Tiengdan

Quốc gia, cũng như doanh nghiệp, cá nhân, cơ hội luôn xuất hiện nhưng khả năng nắm bắt và tận dụng được bao nhiêu còn tùy thuộc vào năng lực quản trị. Nước Nga là một điển hình về giàu tài nguyên, khoa học và không gian địa chính trị đặc biệt nhưng đã liên tục bỏ lỡ các cơ hội phát triển. Cùng thời điểm, Trung Quốc dẫu thua kém nhiều về lợi thế nhưng họ tận dụng cơ hội tốt hơn nên đã có kết cục khác.

Tháng 12/1991, Liên Xô tan rã, đây được coi là cột mốc kết thúc cuộc chiến tranh lạnh. Nước Nga trút được gánh nặng khi không còn phải cưu mang những nước cộng hòa còn lại. Nhẹ nợ, Nga có thể cải cách nền kinh tế theo mô hình kinh tế thị trường, nhà nước pháp quyền, tạo không gian cho doanh nghiệp tư nhân phát triển và trở thành đối tác chiến lược của châu Âu. Khi đó, các nước phương Tây sẵn sàng mở cửa viện trợ cho Nga tái cấu trúc và sẵn sàng đầu tư, chuyển giao công nghệ. Họ làm điều này chẳng phải vì thương xót nước Nga mà chỉ vì Nga là nước sở hữu nhiều tài nguyên, lại có vị trí chiến lược rất quan trọng nên họ nhìn thấy những cơ hội kiến tiền ở đó.

Yeltsin không sai khi chọn tư nhân hóa, nhưng sai nghiêm trọng ở cách làm, tốc độ và bối cảnh. Sau 1991, nền kinh tế kế hoạch Xô-viết không thể vận hành. Doanh nghiệp nhà nước kém hiệu quả, không có động lực, thua lỗ triền miên nếu không tư nhân hóa sụp đổ còn nhanh hơn. Yeltsin đúng ở mục tiêu, không phải sai lầm về hướng đi. Ông ta sai chỉ vì thực hiện liệu pháp sốc, méo mó khiến công cuộc tư nhân hóa hỗn loạn.

Công cuộc tư nhân hóa đã thành “tài phiệt hóa”. Trong cái hỗn mang đó đã hình thành tầng lớp tài phiệt trong khi chưa đủ công cụ pháp lý để quản trị. Hậu quả là nhà nước yếu, tham nhũng lan tràn, xã hội rơi vào khủng hoảng niềm tin.

Cần phải nói thêm, trước đó TQ đã thực hiện tư nhân hóa nhưng họ làm ngược lại, nhà nước mạnh trước, thị trường sau. Nhờ đó Nhà nước giữ ngành chiến lược và kiểm soát tốt quá trình chuyển đổi.

Sự đúng đắn của Yeltsin là đã chọn được Putin, người có bàn tay sắt để chấn chỉnh sự hỗn loạn đó. Kết quả là Nga mất gần hai thập niên để phục hồi, đánh mất lòng tin xã hội vào cải cách. Thời kỳ từ năm 2000–2008 là thời kỳ vàng nhờ giá năng lượng cao. Là nước xuất khẩu dầu mỏ, nguồn thu từ dầu chiếm tới 60% ngân sách. Dầu khí tăng giá kỷ lục, ngân sách dư dả, nền kinh tế Nga ổn định chính trị trở lại.

Đây là cơ hội vàng để Nga đa dạng hóa kinh tế nhưng đã bỏ lỡ. Với tham vọng lấy lại ánh hào quang từ thời Xô-viết, Putin dồn lực vào năng lượng, an ninh – quân sự, cải cách thể chế bị đình trệ và tiếp sức cho doanh nghiệp nhà nước để rồi khối Nhà nước lấn át khu vực tư nhân. Nga tiêu tiền như một cường quốc, nhưng không xây nền như một quốc gia phát triển.

Sau năm 2010 khi kinh tế Nga đã đạt được những thành tựu khá toàn diện, đã mở ra cơ hội chuyển sang kinh tế tri thức. Khi đó Nga đang sở hữu nền tảng khoa học – kỹ thuật mạnh. Với nguồn nhân lực STEM tốt, có thể phát triển công nghệ cao gắn kết sâu với chuỗi giá trị toàn cầu. Nhưng Nga đã bỏ lỡ, thay vào đó là kiểm soát chính trị ngày càng siết chặt, hạn chế tự do học thuật – doanh nghiệp. Trước sự ngột ngạt đó, trí thức và giới trẻ bắt đầu bỏ nước di cư sang phương Tây tìm cơ hội phát triển. Nga có các nhà khoa học đông đảo, nhưng thiếu môi trường để đổi mới.

Năm 2014, sau Crimea, Nga dẫu bị cấm vận, bị cô lập nhưng cơ hội vẫn còn, có thể “xoay trục” có chọn lọc. Nga vẫn có thể hòa giải từng phần với châu Âu (EU). Bản chất của EU là cộng đồng các nước tư bản thực dụng nên họ cũng rất cần hợp tác với Nga để bù đắp nguồn năng lượng mà họ thiếu hụt. Điều quan trọng là Nga phải định vị là cường quốc khu vực có trách nhiệm. Cùng với đó thị trường châu Á đang mở, họ rất cần Nga.

Vì muốn xưng hùng nên Nga chọn đối đầu dài hạn, dùng chủ nghĩa dân tộc để bù cho cải cách. Cuộc chiến với Ukraine năm 2022 đã đốt cháy cơ hội vàng của Nga. Hậu quả là Nga sở hữu thêm nhiều lệnh trừng phạt, làm cho công nghệ bị cắt, tài chính bị cô lập. Nga xoay trục sang Á, nhưng trong thế bị động và lệ thuộc.

Khi nhà độc tài ưu tiên quyền lực hơn thể chế, sợ cải cách làm mất kiểm soát và định hướng nền kinh tế dựa vào tài nguyên thay vì năng suất, sẽ nhốt quốc gia vào sự cô lập và tụt hậu. Nga không thiếu cơ hội, mà thiếu lựa chọn đúng vào thời điểm then chốt.

Mỗi cánh cửa phát triển mở ra trong bối cảnh thuận lợi nhưng bị đóng lại bởi sự lựa chọn chính trị ngắn hạn. Cùng với đó là nỗi sợ mất quyền lực, ảo tưởng sức mạnh cứng đã khiến Nga đối đầu với thế giới văn minh và bạn đồng hành còn lại chỉ có Iran, Cuba, Bắc Hàn…