Đặng Ngọc Quang

Theo VNTB

Người dân hạ du không chỉ chịu mưa bão, họ còn gánh thêm rủi ro từ những hồ chứa nằm phía trên. Đã hưởng lợi hàng nghìn tỉ đồng mỗi năm từ dòng sông trong suốt 20–30 năm qua, các doanh nghiệp thủy điện không thể đứng ngoài khi dòng sông ấy nổi giận.

Theo Ban Chỉ đạo Quốc gia về Phòng chống Thiên tai (tính đến 25/11/2025), các tỉnh từ Quảng Nam đến Bình Định và Tây Nguyên đã ghi nhận ít nhất 92 người chết và mất tích, hơn 28.000 ngôi nhà bị ngập hoặc hư hại nặng, thiệt hại tài sản ước tính hàng chục nghìn tỉ đồng. 

Thiên tai là yếu tố khách quan, nhưng cường độ và hậu quả của đợt lũ lịch sử lần này không thể tách rời yếu tố con người – đặc biệt là vận hành đồng loạt hồ thủy điện bậc thang trên cùng các lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn, Trà Khúc, sông Ba và sông Đồng Nai thượng nguồn.

1. Thực trạng đã được cảnh báo từ lâu

– Tây Nguyên hiện có 219 nhà máy thủy điện đang vận hành (theo Cục Điện lực & Năng lượng tái tạo, Bộ Công Thương, 2024). 

– Riêng tỉnh Lâm Đồng có 54 công trình lớn nhỏ trên 5 lưu vực chính. 

– Từ ngày 12–16/11/2025, một số hồ chứa (trong đó có Thủy điện Sông Ba Hạ, A Vương, Đắk Mi 4…) đồng loạt xả lũ với lưu lượng 2.000–7.000 m³/s trong cùng khoảng thời gian, trong khi hạ du đã ngập sâu do mưa lớn kéo dài.

Báo cáo nhanh của Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam (11/2025) kết luận: “Việc xả lũ thiếu đồng bộ giữa các hồ đã góp phần làm gia tăng đáng kể đỉnh lũ hạ du từ 0,8–2,2 mét tại một số trạm quan trắc”.

2. Trách nhiệm của chủ đầu tư thủy điện: không chỉ là “đúng quy trình”

Đến nay, phần lớn doanh nghiệp thủy điện vẫn giữ im lặng hoặc chỉ đưa ra tuyên bố ngắn gọn “vận hành đúng quy trình được phê duyệt”. Tuy nhiên, “đúng quy trình” không đồng nghĩa với “không có trách nhiệm”.

Trong luật pháp Việt Nam hiện hành:

– Luật Tài nguyên nước 2023 (Điều 58) và Nghị định 49/2023 quy định chủ đầu tư công trình thủy điện phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại nếu chứng minh được hành vi vận hành gây ra hoặc làm gia tăng thiệt hại. 

– Thông tư 07/2023 của Bộ Tài nguyên Môi trường yêu cầu các hồ chứa lớn phải công khai dữ liệu mực nước và lưu lượng xả theo thời gian thực.

Thực tế: đến ngày 26/11/2025, rất ít website công ty thủy điện đáp ứng yêu cầu này.

3. Doanh nghiệp cần hành động ngay – 3 việc cụ thể

Xã hội có quyền kỳ vọng các chủ đầu tư thủy điện (không chỉ riêng Thủy điện Sông Ba Hạ) thực hiện ngay các hành động sau, thay vì chỉ chờ “kết luận điều tra”:

A. Cứu trợ khẩn cấp và công khai cam kết 

– Thành lập ngay quỹ cứu trợ riêng hoặc đóng góp trực tiếp ít nhất 50–100 tỉ đồng (tương đương 0,5–1% doanh thu năm 2024 của một số tập đoàn lớn) cho các tỉnh bị thiệt hại nặng nhất. 

– Công khai kế hoạch chi tiết và để cộng đồng giám sát (như VinGroup và Sun Group đã làm sau bão Yagi 2024).

B. Hỗ trợ phục hồi sinh kế dài hạn 1–3 năm 

– Tài trợ giống cây trồng, con giống, phân bón, máy móc nông nghiệp. 

– Hỗ trợ vốn vay không lãi hoặc lãi suất 0% trong 24–36 tháng. 

– Phối hợp với các tổ chức phi chính phủ có kinh nghiệm (Oxfam, CARE, Người Việt Trẻ…) để triển khai chương trình.

C. Tham gia Quỹ Phòng lũ – Phục hồi cộng đồng (mô hình đang được thảo luận tại Bộ Tài nguyên Môi trường) 

Các quốc gia như Nhật Bản (Quỹ Phòng chống Thiên tai lưu vực sông), Na Uy (Quỹ Thủy điện và Cộng đồng) đều yêu cầu doanh nghiệp thủy điện đóng góp 0,5–2% doanh thu hàng năm vào quỹ chung. Việt Nam hoàn toàn có thể áp dụng ngay trong năm 2026.

4. Ba cải cách chính sách cần làm ngay

a) Công khai dữ liệu hồ chứa thời gian thực 24/7 trên cổng thông tin quốc gia (không thể coi là “bí mật kinh doanh”).

b) Ban hành quy trình vận hành liên hồ chứa bắt buộc trên từng lưu vực do một cơ quan độc lập (không phải từng doanh nghiệp tự quyết).

c) Thành lập Quỹ Bồi thường – Phòng lũ – Phục hồi sinh kế do Nhà nước quản lý, doanh nghiệp thủy điện đóng góp theo công suất và mức độ ảnh hưởng.

Kết luận

Người dân hạ du không chỉ chịu mưa bão, họ còn gánh thêm rủi ro từ những hồ chứa nằm phía trên. Đã hưởng lợi hàng nghìn tỉ đồng mỗi năm từ dòng sông trong suốt 20–30 năm qua, các doanh nghiệp thủy điện không thể đứng ngoài khi dòng sông ấy nổi giận.

Đây không còn là vấn đề “từ thiện tự nguyện”, mà là trách nhiệm xã hội và pháp lý không thể thoái thác.

Các cơ quan báo chí, tổ chức xã hội và người dân có quyền yêu cầu từng doanh nghiệp thủy điện công khai câu trả lời cụ thể trước ngày 10/12/2025: Các vị đã, đang và sẽ làm gì cho hàng chục nghìn người dân vừa mất tất cả?

________________

Nguồn:

Bài viết trên Facebook Đặng Ngọc Quang