Đặng Đình Mạnh

Theo Nguoi-viet

Hàng loạt các tỉnh Nam miền Trung đang chìm trong một thảm họa mà ai cũng biết sẽ đến, đã đến nhiều lần, nhưng chưa bao giờ được chuẩn bị đúng mức.

Nhà cửa bị cuốn trôi. Cầu đường sập đổ. Người chết đuối, mất tích, tuyệt vọng trong dòng nước lặng ngắt, đục ngầu. Và như thường lệ, công tác cứu hộ lại rơi vào hỗn loạn quen thuộc, thiếu thuyền, thiếu phao, thiếu lực lượng chuyên nghiệp, thiếu một bộ chỉ huy có năng lực.

Trong khi dân vật lộn với lũ, các hồ thủy điện đồng loạt xả nước. Không phải xả theo kế hoạch phòng lũ, mà xả để cứu các con đập thủy điện. Có nghĩa là họ không xả để cứu dân, mà xả để cứu lấy tài sản của họ. Thảm họa bắt đầu từ thiên nhiên, nhưng nó trở nên tàn khốc hơn là bởi bàn tay con người.

Đổ thừa nguyên nhân do thiên tai

Miền Trung có địa hình hẹp và dốc, chỉ cần một sai lầm là cả một địa phương có thể bị nhấn chìm. Vậy mà hàng trăm dự án thủy điện vẫn được phê duyệt một cách cẩu thả, bất chấp cảnh báo của giới khoa học. Khi cấp phép cho những con đập thủy điện tồn tại, thì các con số, các lý do luôn được tô hồng, như: Điện sạch, đóng góp ngân sách, phát triển kinh tế địa phương…

Dĩ nhiên, không ai muốn nói đến sự tô hồng đó đã đánh đổi những gì? Có phải rằng rừng tự nhiên bị phá sạch, dòng chảy tự nhiên bị bóp nghẹt, lưu vực bị băm nát, và mỗi mùa mưa đến, cả miền Trung trở thành phễu thoát lũ khổng lồ.

Đặt lợi nhuận lên trên sự an toàn

Nhà máy thủy điện luôn giữ mực nước cao để tối đa hóa sản lượng điện. Nhưng mực nước cao đồng nghĩa không còn dung tích phòng lũ. Khi mưa lớn đổ về, họ chỉ còn một cách mở cửa xả. Khi xả, nước dâng trong vòng vài giờ, cuốn trôi tất cả. Họ thản nhiên cho rằng làm “đúng quy trình.”

Nhưng thật ra, quy trình nào cho phép xả lũ vào nửa đêm mà không báo trước? Quy trình nào biến một nhà máy thủy điện thành vũ khí nước nhấn chìm cả một vùng dân cư rộng lớn? Quy trình nào khiến dân không kịp chạy mà chỉ còn kịp… chết?

Suốt nhiều năm, cụm từ “đúng quy trình” đã trở thành bùa hộ mệnh của mọi chủ đoanh nghiệp thủy điện và cơ quan quản lý lẽ ra phải chịu trách nhiệm. Nếu một quy trình hợp pháp dẫn đến hậu quả chết người, thì chính cái quy trình đó phải bị đặt lên bàn mổ.

Quy trình là để bảo vệ lợi ích xã hội

Trong pháp luật hiện đại, “quy trình” (procedure) chỉ là một phương tiện kỹ thuật được con người lập nên để bảo vệ an toàn cộng đồng, giảm thiểu rủi ro và bảo đảm lợi ích công. Quy trình không phải là luật, lại càng không phải là căn cứ để một tổ chức, doanh nghiệp miễn trừ trách nhiệm khi gây ra thiệt hại đến sinh mạng, sức khỏe và tài sản của người dân.

Nếu một quy trình, dù đã “được phê duyệt” đủ thủ tục, nhưng trong thực tế vận hành gây thiệt hại nghiêm trọng, thì quy trình đó đã vi phạm chính mục đích tồn tại của nó. Và khi mục đích bảo vệ cộng đồng bị phá vỡ, người xây dựng quy trình, người phê duyệt, và người vận hành đều phải chịu trách nhiệm pháp lý tương ứng.

Không thể có chuyện một quy trình gây chết người nhưng lại là “đúng” theo luật, vì lẽ đơn giản, nếu “đúng” nó đã không gây ra hậu quả chết người. Hơn nữa, pháp luật không bảo vệ cái sai.

Theo dõi cơn lũ lụt hoành hành miền Trung và một số tỉnh Tây Nguyên trong tuần qua. Theo tường thuật của người dân, là các nạn nhân trong vùng lũ lụt, họ đã không hề được thông báo, cảnh báo gì của chính quyền hoặc của các doanh nghiệp sở hữu các đập thủy điện về việc xả lũ cả.

Trong trường hợp này, đã có thể thấy ngay việc xả lũ của họ đã không hề tuân thủ theo quy trình, ít nhất về nghĩa vụ thông báo, cảnh báo việc xả lũ cho người dân biết để kịp có biện pháp phòng ngừa. Thế nên, việc họ vội vã tự bào chữa cho rằng xả lũ “đúng quy trình” là hoàn toàn trái sự thật một cách hiển nhiên mà không cần phải quá nhọc công điều tra sự việc.

Do không được thông báo, cảnh báo, cho nên, người dân đã hoàn toàn bị động khi cơn lũ lụt ập đến khu dân cư như “sóng thần”. Sức nước mạnh đến mức cuốn trôi nhà cửa, công trình cầu đường. Thậm chí, những chiếc ô tô nặng hàng tấn bị cuốn trôi lông lóc như chiếc lon rỗng trong dòng nước hung hãn đục ngầu.

Với bối cảnh đó, sức con người chỉ mong manh như chiếc lá trong cơn giông mà thôi. Rất nhiều người đã lên tiếng trên mạng xã hội kêu cứu như xé lòng khi tạm nương tấm thân trong mưa, trên mái nhà ướt đẫm rằng “Cha đã chết trong nhà, trong dòng nước lạnh siết, không đưa thi thể lên được…” Hoặc chỉ “xin ít nước nước sôi pha sữa cho con sơ sinh, vì đã chịu đói rét hai hôm rồi…”.

Hoặc những tiếng kêu cứu khẩn thiết gọi đi khắp nơi, nhưng hầu như không có tiếng trả lời nào vọng lại.

“Đúng quy trình” không miễn trừ được trách nhiệm

Việc đập thủy điện xả lũ gây chết người không phải là chuyện mới phát sinh mà dã xảy ra trong suốt thời gian dài từ nhiều năm nay. Mỗi dịp như vậy, câu “đúng quy trình” lại được đưa ra như câu thần chủ và hầu như đều hiệu nghiệm cả. Vì lẽ, công chúng chưa từng nghe việc chế tài các chủ doanh nghiệp sở hữu thủy điện xả lũ gây chết người bao giờ cả.

Như lần này, với lỗi hiển nhiên về việc vi phạm trách nhiệm thông báo, cảnh báo về việc xả lũ gây hậu quả cực kỳ nghiêm trọng, khi gây hậu quả làm chết nhiều người, nhiều tài sản, kể cả các công trình cầu đường công cộng… Việc đặt ra vấn đề truy cứu trách nhiệm của những kẻ vi phạm là hết sức chính đáng và cần thiết.

Không chỉ thế, cả những cơ quan, cá nhân đã từng thẩm định, duyệt xét những quy trình xả lũ không an toàn, cũng phải truy cứu trách nhiệm của họ, Vì lẽ, một hệ thống pháp luật lành mạnh không cho phép bất kỳ tổ chức hay cá nhân nào có thể bình thản khi gây ra thiệt hại, rồi phủ nhận trách nhiệm bằng cách núp sau một “quy trình” không an toàn do chính họ xây dựng.

Trong pháp luật, nếu hậu quả là thật, thì trách nhiệm cũng phải là thật.

Giải pháp tại các nước khác trên thế giới

1. Nhật Bản: Không có “quy trình” nửa vời: Hồ chứa do cơ quan độc lập quản lý. Dung tích phòng lũ được cố định và giám sát 24/7. Cảnh báo bắt buộc đến từng hộ dân qua hệ thống công nghệ khẩn cấp.

2. Hàn Quốc: Điều phối liên hồ theo thời gian thực: Tất cả hồ chứa miền Trung Hàn Quốc kết nối thành một mạng lưới thống nhất. Mọi thông số đều bộc lộ trước công chúng. Xả lũ mà không cảnh báo? Lãnh đạo đi tù.

3. Hoa Kỳ: Ràng buộc trách nhiệm pháp lý với doanh nghiệp: Gây thiệt hại = bồi thường hàng chục triệu USD. Vi phạm = truy tố hình sự. Không có khái niệm “đúng quy trình” để bao che tắc trách.

4. Châu Âu: Bảo tồn thiên nhiên là ưu tiên sống còn: Rừng thượng nguồn được bảo vệ nghiêm ngặt. Không xây dựng dự án trên hành lang thoát lũ. Mọi kế hoạch phát triển đều dựa trên bản đồ rủi ro khí hậu.

So với họ, Việt Nam đang làm ngược lại ở hầu hết mọi điểm.

Tóm lại, không thể để “đúng quy trình” trở thành chiếc “phao cứu sinh” cho những chủ doanh nghiệp sở hữu các đập thủy điện xả lũ theo cách vô lương tâm được. Cũng vậy, không thể để cho các quan chức duyệt xét những “quy trình” không an toàn cho người dân được phép “bình an vô sự”.

Vì “phao cứu sinh” hoặc “bình an vô sự“ dành cho họ đều phải đánh đổi bằng tính mạng, sức khỏe và tài sản của rất nhiều người dân lương thiện. Nếu “đúng quy trình” mà người dân phải chết, nếu “đúng quy trình” mà cả vùng bị nhấn chìm trong biển nước, thì kẻ có lỗi không thể nào là người dân, mà là những kẻ đã dựng nên cái quy trình chết chóc đó và cho phép nó tồn tại.

Bi kịch của miền Trung một phần đến từ thiên tai, nhưng phần lớn đến từ một hệ thống quản trị chấp nhận đẩy sinh mạng nhân dân ra trước dòng lũ dữ, còn mình thì trốn sau hai chữ “quy trình.” Và nếu hệ thống ấy không thay đổi, miền Trung sẽ tiếp tục là vùng hiến tế, còn nhân dân sẽ tiếp tục chết… đúng quy trình, hết lần này đến lần khác, hết năm nay đến năm sau, mãi không dứt. [kn]