Dương Quốc Chính

Theo Tiengdan

Thái Nguyên lần này thiệt hại cực nặng. Mình cho là hơn nhiều tỉnh bị thiệt hại do bão Yagi, vì lý do chủ yếu là BỊ BẤT NGỜ. Người dân chủ quan, tất nhiên, bởi họ không được cảnh báo và không thể ngờ rằng lần này nước dâng cao hơn năm ngoái. Cứ tưởng đó là đỉnh của chóp rồi.

Chính vì không ai, mình tin là toàn dân và hệ thống chính trị, đều không ai nghĩ rằng nước có thể lên nhanh vậy. Các cơ quan dự báo lẫn cá nhân dự báo thời tiết cũng không có cảnh báo mức nước có thể dâng cao như vậy trong thời gian ngắn.

Mình đọc một số bài báo viết về nguyên nhân này nhưng đều không thấy thỏa đáng và không sát thực tế diễn biến. Người ta cho rằng chỉ vì mưa to nên bị vậy, thế thì đơn giản quá, tại ông trời cả. Nhưng mình cho rằng không chỉ có thế.

Nên phân biệt rõ giữa ngập úng do mưa, nước thoát không kịp với lũ lụt. Ngay cả lũ cũng khác với lụt. Lũ chưa chắc đã tạo nên lụt. Mình cho rằng Thái Nguyên vừa rồi ăn combo cả 3 thứ 1 lần. Nhưng lý do chính là lũ gây nên lụt.

Nếu là ngập úng, thì nước ngoài sông không nhất thiết sẽ cao và nước úng vẫn thoát ra sông. Nhưng lần này nước sông lên quá nhanh (triệu chứng của lũ).

Thái Nguyên có địa hình rất đặc biệt so với các đô thị khác. Nó có địa hình bán sơn địa, đồi lẫn với đồng bằng. Phía bên trung tâm hành chính, chính là lõi đô thị gốc từ thời Pháp thuộc, đã được người Pháp chọn, là vùng bằng phẳng và cao. Dinh công sứ Pháp nằm trên một quả đồi, phía bên trái bảo tàng Thái Nguyên (nhìn từ ngoài), không hề bị ngập. Tây nó tính cả!

Vùng bên kia sông, là khu Đồng Bẩm, là vùng đồn điền của bà Năm Cát Hanh Long ngày xưa, vốn là cánh đồng, hồi mình bé là trồng rau và hoa, không phát triển đô thị về bên đó. Vùng bên này không hề có đê, lân cận là khu Quang Vinh cũng vậy. Có nghĩa là bên tả ngạn sông Cầu là nơi phân lũ cho bên hữu ngạn, là đất đô thị. Vì thế bên hữu mới có đê ngăn nước vào, còn bên kia lại không có, để nước tràn tự do. Đó chính là sự đặc biệt về địa hình của Thái Nguyên. Thành phố chỉ nằm về 1 bên của sông Cầu, bên kia là nông thôn để mặc cho nước lụt tràn qua (còn tốt cho nông nghiệp).

Thế nhưng từ khi có các loại hồ thủy điện và thủy lợi trên thượng nguồn để tích nước và điều tiết lũ lụt thì sông Cầu không còn gây lũ lụt tới 40 năm, cho tới khi có trận bão Yagi. Trận lụt đỉnh 40 năm trước diễn ra khi mình còn nhỏ, nhưng cũng không là gì, nước vào nhà cũ của mình khoảng 50cm, trẻ con thích lắm, vì được đi lội nước.

Chính vì sự biến đổi lưu lượng nước sông Cầu đó đã làm người ta (chính quyền địa phương) chủ quan, có lẽ 1 phần do không hiểu lịch sử và địa lý kể trên, nên đã phê duyệt quy hoạch, để bên Đồng Bẩm, đất phân lũ, thành đô thị hóa, có cả khu đô thị. Tức là đô thị nằm ở bãi bồi ven sông, không có đê bảo vệ. Bên đó vừa rồi ngập hết tầng 1.

Chưa hết, hệ thống thoát nước của Thái Nguyên không như Hà Nội, nó được chảy thẳng ra sông mà không có hệ thống cửa cống 1 chiều. Thế nên nước to là có đê cũng như không, nước dội ngược cống dâng lên phần sâu trong thành phố, khi nước sông quá cao. Đây là lý do khiến nước dâng rất nhanh dù đê không vỡ. Sau 1 đêm lên 1,5m tới 2m, thì dân trở tay không kịp.

Hầu hết các gia đình chỉ kịp chạy thoát thân lên tầng trên, đồ đạc không kịp sơ tán, ô tô càng không kịp gửi. Vì thế nhà nào càng nhiều trang thiết bị điện, điện tử, ô tô, càng bị thiệt hại nặng. Đồ nội thất cũng hư hỏng vãn. Nên mỗi nhà thiệt hại từ vài chục triệu đến vài tỷ là thường.

Tỉnh nào hay lụt thì lại không thiệt hại bằng, vì có sự phòng bị trước cả. Ngay cả bão Yagi cũng được cảnh báo, nên vẫn có phòng bị. Còn trận lụt vừa rồi không ai phòng bị hết. Người ta nghĩ là có lụt, cùng lắm như năm ngoái thôi. Thế là trả giá hết.

Mình cho rằng, việc không thể dự báo được tốc độ nước lên cũng là trách nhiệm của cơ quan dự báo thời tiết, thủy văn. Lẽ ra với lượng mưa đó người ta đo được lượng mưa, thì phải dự báo được nguy cơ nước dâng. Đây là sông nội địa, nên không phải do Tàu xả lũ đâu.

Vừa rồi, sau khi Thủ tướng lên Thái Nguyên thị sát sau lụt, có chỉ đạo phải xây đê hai bên bờ sông Cầu 17km, yêu cầu xong trong 1 năm tới. Vấn đề trị thủy này không đơn giản vậy đâu, không dễ mà quyết được trong vài tiếng. Bởi vì như mình phân tích về lịch sử và địa lý bên trên thì tả ngạn sông Cầu vốn là nơi phân lũ để cứu bên hữu là đô thị. Vậy nếu đắp đê cả hai bên thì vị trí đê sẽ ở đâu? Nếu ở ngay mép sông như hiện tại, thì nước sông có thể dâng cao thêm vài mét nữa, so với vừa rồi. Bởi vì không còn vùng phân lũ rộng lớn bên tả ngạn nữa. Đê dễ dàng bị tràn bờ, không thể làm đủ cao để ngăn nước.

Xin lưu ý rằng, các con đê ở các con sông ở đồng bằng Bắc Bộ đều phải xây lùi vào sâu bên trong, để có một vùng bãi bồi ven sông chính là nơi phân lũ, co dãn chiều rộng sông, thì mới không tràn đê. Cứ nhìn đê sông Hồng ở Hà Nội là hiểu. Đê lùi rất xa mép nước. Nhưng đê hữu ngạn sông Cầu lại ngay mép nước, do địa hình nó vậy.

Nếu không điều chỉnh các cửa cống thoát nước đâm ra sông thì đê cũng vô ích. Tức là phải điều chỉnh cả hệ thống thoát nước đô thị, rất tốn kém.

Còn việc Thái Nguyên 10 năm nay hay bị úng ngập thì do bệnh chung của các đô thị cả nước. Đó là do bê tông hóa mặt đất, lấp ao hồ ruộng đồng. Thái Nguyên bị nặng là do TP cũ có rất nhiều ruộng và ao hồ. Mình ở trung tâm TP nhưng đi học cấp 1-2 là xuyên qua 2-3 km ruộng và ao. Tức là có ruộng giữa trung tâm TP, rất chi là nhà quê! Thế nên không bị ngập lụt bao giờ. Sau này đô thị hóa thì không còn gì hết, nên ngập thôi. Hồ điều hòa cũng không còn nữa. Đó cũng là do việc phê duyệt Quốc hội không quan tâm đến việc thoát nước mưa. Hồ Xương Rồng vốn khá lớn nhưng bị điều chỉnh quy hoạch của Nhật, lấp bớt đi để xây nhà ở, nên hiệu quả điều hòa rất thấp.

Như vậy là Thái Nguyên có đủ các vấn đề tạo nên lý do ngập lụt. Việc chống ngập và chống lụt là trái ngược nhau. Chống ngập là làm sao để nước thoát ra sông nhanh hoặc thoát tạm ra hồ điều hòa, thấm xuống đất nhanh. Còn chống lũ, lụt là chống nước tràn từ sông vào.

Việc nêu ra giải pháp xử lý cho Thái Nguyên không dễ đâu. Vì nó là sai lầm của quy hoạch diễn ra mấy chục năm nay. Muốn khắc phục thì cần rất nhiều tiền. Mà cách thuận tự nhiên vẫn là đỡ tốn hơn cả. Đó là quy hoạch lại vùng phân lũ. Như các xã thuộc Phú Bình cũ đang phân lũ cho TP. Như ảnh flycam mình chụp. TP rút hết nước rất nhanh, thì xã Tân Khánh và mấy xã lân cận vẫn ngập trắng.

Vừa rồi mọi người share stt của bạn Hoàng Thái Hồng (*), stt dường như do chatGPT tạo ra, nêu các vấn đề chung chung mà báo chí hay viết. Nhưng giải pháp cụ thể nó không đơn giản như vậy đâu. Với trường hợp cụ thể như Thái Nguyên thì phải có nhiều số liệu, bản vẽ, mới nêu được giải pháp. Mà Quốc hội đô thị thì bản chất là vấn đề chính trị, quan chức quyết định chứ không phải KTS đâu. Hy vọng lãnh đạo Thái Nguyên cân nhắc kỹ, tham khảo ý kiến chuyên gia, chứ không phải vì chỉ đạo gấp của Thủ Tướng mà răm rắp nghe theo, có khi gây hại thêm.

Mình share lại video phân tích về lũ lụt 3 miền để ai chưa hiểu địa lý thì tham khảo cho rõ, mới hiểu hết bài này.

Trong ảnh là khúc đê bê tông ngay sát mép sông. Đê sát mép sông thì bản chất là cái kè, không phải là đê, rất ít tác dụng. Dễ bị tràn qua khi nước to.

Bản đồ thời Pháp thể hiện đúng như status viết, TP nằm về một bên sông. Phần ô bàn cờ là trung tâm hành chính hiện tại.

_______

(*) Status của Hoàng Thái Hồng: Khi lũ lụt tràn về, Thủ tướng đi thăm đê để làm gì?

Mỗi khi thiên tai xảy ra, hình ảnh quen thuộc lại xuất hiện: Lãnh đạo đi thị sát, đứng bên bờ đê, áo xắn tay, giày ủng lội bùn, và báo chí đồng loạt đăng dòng tít “không ngừng nghỉ”, “chỉ đạo khẩn cấp”.

Nhưng câu hỏi cần đặt ra:

Nếu người đứng đầu Chính phủ — người có quyền hoạch định chính sách, phê duyệt quy hoạch và điều phối ngân sách — chỉ xuất hiện khi nước đã ngập đến cổ dân, thì ý nghĩa thật sự của năng lực quản trị ở đâu?

Thủ tướng không phải người đi cứu hộ. Vai trò của ông không nằm ở việc xắn quần thị sát dòng nước, mà ở việc ngăn dòng nước ấy ngay từ gốc, bằng chính sách, quy hoạch và thể chế phòng ngừa.

Và hôm nay, tôi muốn phác thảo một sơ đồ chống ngập lụt, không phải bằng những khẩu hiệu hay hình ảnh, mà bằng những gì người dân — những người sống trong nước ngập — đều có thể nhìn thấy rõ.

***

1. Lỗ hổng thể chế – căn nguyên của mọi trận ngập

Tại Việt Nam, ngập lụt không chỉ là hệ quả của thiên tai, mà là sản phẩm của một mô hình quản trị thiếu trách nhiệm cụ thể, thiếu phối hợp và thiếu cơ quan chịu trách nhiệm thống nhất.

Hiện nay, công tác phòng chống ngập được chia cho ba Bộ:

– Bộ Xây dựng quản lý quy hoạch đô thị.

– Bộ Nông nghiệp & PTNT quản lý thủy lợi, hồ đập, đê điều.

– Bộ Tài nguyên & Môi trường phụ trách khí tượng và thoát nước mặt.

Ba Bộ, ba cơ chế, nhưng không có một đầu mối chịu trách nhiệm tổng thể.

Không có cơ chế kiểm toán thủy lực định kỳ, không có hệ thống cảnh báo ngập đô thị thống nhất, và cũng không có bản đồ thoát nước quốc gia.

Khi nước dâng, mọi nơi cùng “chỉ đạo khẩn cấp”, nhưng không ai chịu trách nhiệm nếu nước không rút.

2. Quy hoạch sai – căn bệnh kéo dài hàng thập kỷ

2.1. San lấp ao hồ – triệt tiêu bể chứa tự nhiên

– Từ năm 1950 đến nay, Hà Nội mất hơn 70% diện tích hồ và kênh mương tự nhiên.

– Cứ mỗi 1 ha hồ bị lấp, thành phố mất 10.000 m³ khả năng chứa nước mưa.

– Các khu đô thị mới (Linh Đàm, Trung Hòa, Nam Thăng Long) đều mọc lên trên vùng đất trũng, vốn là điểm trũng điều hòa nước tự nhiên.

2.2. Bê tông hóa – triệt tiêu khả năng thấm nước

– Trước đây 70% nước mưa ngấm vào đất, nay 90% chảy tràn trên bề mặt bê tông.

– Không còn bề mặt thấm: vỉa hè, sân trường, bãi xe, nhà cao tầng đều kín.

→ Dòng chảy tăng gấp 3–4 lần, trong khi hệ thống cống vẫn theo tiêu chuẩn… 30 năm trước.

2.3. Nâng cốt nền – tạo “bồn tắm” đô thị

– Mỗi dự án tự nâng đường của mình mà không tính toàn lưu vực.

→ Khu mới cao, khu cũ thấp – nước dồn về dân nghèo.

→ “Khu đô thị cao cấp” càng mọc lên, “rốn ngập” càng lan rộng.

2.4. Không có hồ điều tiết nội đô

– Các thành phố lớn đều thiếu hồ điều hòa nhân tạo.

– Trong khi Tokyo có 5 hồ ngầm, Bangkok 7, Singapore 17 – Hà Nội vẫn chưa có nổi 1 hồ ngầm đúng nghĩa.

3. Vì sao ngập trở thành “bệnh mãn tính”?

– Không có quy hoạch lưu vực tổng thể.

– Không có cơ quan chịu trách nhiệm duy nhất về nước đô thị.

– Không có kiểm toán kỹ thuật sau đầu tư.

– Không công khai dữ liệu để người dân và giới chuyên môn giám sát.

Mọi dự án “chống ngập” chỉ được đánh giá bằng… lễ khánh thành, chứ không có cơ chế đo lường hiệu quả thực tế.

Khi ngập vẫn tái diễn, người dân chỉ được nghe lại cùng một câu: “Do mưa lớn bất thường.”

4. Mưa là tự nhiên, ngập là do quản trị

Lũ lụt ở Lạng Sơn, Thái Nguyên, Hà Nội hay Huế không chỉ do thiên nhiên khắc nghiệt.

Nó đến từ thiếu quy hoạch, mất rừng đầu nguồn, bê tông hóa đô thị, và hệ thống thoát nước bị tê liệt.

***

Ở Nhật, Thái Lan, Singapore – mưa 200mm không gây ngập quá 1 giờ.

Ở Việt Nam, mưa 50mm đã đủ khiến giao thông tê liệt và hàng nghìn hộ dân chìm trong nước.

Đó không còn là thiên tai — mà là thất bại trong năng lực điều hành.

***

5. Giải pháp chính sách – không cần thêm khẩu hiệu

Ngắn hạn (0–12 tháng)

– Rà soát toàn bộ “điểm đen ngập” và công bố công khai cho dân biết.

– Cấm tuyệt đối việc nâng đường, bịt mương khi chưa có đánh giá thủy văn.

– Lắp cảm biến mưa, mực nước và trạm bơm di động tại khu dân cư trọng điểm.

– Công bố KPI: thời gian rút ngập trung vị tại các điểm chính < 60 phút.

Trung hạn (1–5 năm)

– Xây hồ điều tiết nội đô (kiểu “công viên – hồ đa năng”).

– Mỗi khu đô thị mới bắt buộc có dung tích điều tiết ≥ 5% diện tích sàn.

– Xây dựng bản đồ thoát nước và quy hoạch lưu vực toàn đô thị.

Dài hạn (5–10 năm)

– Thành lập Cơ quan Nước Quốc gia độc lập, trực thuộc Chính phủ.

– Quy định kiểm toán kỹ thuật – tài chính định kỳ 3 năm/lần cho mọi dự án chống ngập.

– Công khai dữ liệu đầu tư, bảo trì, hiệu quả kỹ thuật — để dân có quyền giám sát.

***

Cách các nước làm – và Việt Nam có thể học:

Nhật Bản: “Giữ nước – thấm nước – xả nước”

– Hồ điều tiết ngầm khổng lồ dưới Tokyo chứa hàng triệu m³ nước.

– Mặt đường, vỉa hè, sân chơi đều là vật liệu thấm nước.

– Sông, hồ, mương được kết nối – không san lấp.

– Giám sát mưa, mực nước theo thời gian thực; bơm hoạt động tự động.

Thái Lan: Quy hoạch theo lưu vực (Bangkok)

– Sau trận lũ 2011, Bangkok thay đổi hoàn toàn tư duy:

– Tăng diện tích hồ, kênh điều tiết.

– Mỗi khu đô thị mới bắt buộc có dung tích điều tiết riêng.

– Cảnh báo sớm qua cảm biến và GIS.

Singapore: Công nghệ và kỷ luật

– Có Cơ quan Nước Quốc gia (PUB) duy nhất, điều phối toàn bộ hệ thống.

– Không cho phép thay đổi cốt nền nếu chưa có đánh giá thoát nước.

– 90% cống ngầm có camera giám sát – cập nhật báo cáo công khai 3 tháng/lần.

***

Khi Thủ tướng phải đích thân “chỉ đạo hộ đê”, nghĩa là hệ thống quản lý đã không đủ năng lực để tự vận hành.

Và nếu năm nào cũng “chỉ đạo hộ đê”, thì vấn đề không nằm ở dòng nước – mà nằm ở thể chế.