Lê Nguyễn Duy Hậu

Theo Tiengdan

Mấy tuần trước, mình có viết một loạt bài về cuộc Cách mạng tháng Tám tại Sài Gòn dưới góc nhìn của những người Việt Minh. Tham vọng của bài viết là nhắm kể một câu chuyện khởi nghĩa rất khác ở Sài Gòn so với những gì diễn ra ở Hà Nội và ở Huế. Điều này cũng nhằm khẳng định một điều mà những người nghiên cứu lịch sử đều nắm rõ (nhưng không nhất thiết là thực hành), đó là lịch sử không thể chỉ có các đại tự sự, với một trung tâm chính trị tỏa đi cả nước.

Cuộc cách mạng ở Sài Gòn đã không được chỉ đạo sát sao từ Hà Nội, cũng như những người khởi nghĩa ở Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi đã tiến hành theo những gì họ hiểu về tinh thần của một hiệu triệu từ tháng Ba. Tương tự, những gì diễn ra ở Sài Gòn không thể được xem là khởi đầu cho toàn Nam Bộ. Mỹ Tho đã khởi nghĩa trước mà không đợi Sài Gòn. Đó là điều khiến mình tin rằng Cách mạng tháng Tám thực chất có thể hiểu là tập hợp của rất nhiều cuộc khởi nghĩa con trên cả nước. Điều thú vị là tất cả các cuộc khởi nghĩa đó đều có bóng dáng của những Đảng bộ cộng sản địa phương, nên đã tránh cho đất nước lâm vào một sự chia rẽ.

Ở đây, cũng phải nói về vai trò của vua Bảo Đại khi trong một tuyên cáo gửi cho đại diện Việt Minh hầu mời lực lượng này đứng ra lãnh đạo chính phủ, vị hoàng đế cuối cùng của Việt Nam đã nói rằng ông thấy sự hứng khởi của người dân Bắc Bộ ủng hộ Việt Minh nên ông sẵn sàng mời Việt Minh ra chấp chính nhằm tránh cảnh binh đao, nội chiến. Trước đó một ngày, Bảo Đại trong bài hiệu triệu các lực lượng ra lãnh đạo quốc gia liên minh lại với nhau để mưu việc, cũng như ngỏ ý cho một khả năng thoái vị khi ông nói rằng: “Trẫm ưng là dân một nước độc lập, còn hơn làm vua một nước nô lệ”. Câu nói đó xảy ra trước chiếu thoái vị ngày 30/08/1945.

Tuy nhiên, câu chuyện của Việt Minh cũng không phải là câu chuyện duy nhất của ngày Cách mạng đó. Như đã kể trong loạt bài, Hòa Hảo, Cao Đài và các lực lượng quốc gia khác cũng đã ráo riết chuẩn bị cách mạng. Tại Sài Gòn, như chính ông Trần Văn Giàu thừa nhận trong hồi ký, tương quan lực lượng giữa Việt Minh và các phe khác trước ngày 21/08 là rất bất lợi cho Việt Minh. Ngay trong ngày Nhật Bản đầu hàng Đồng Minh, tại Sài Gòn, bác sĩ Hồ Văn Ngà đã đứng ra thành lập một tổ chức gọi là Mặt trận Quốc gia Thống nhất. Mặt trận này về danh nghĩa huy tụ 7 nhóm bao gồm: Việt Nam Quốc gia Độc lập Đảng (của chính ông Ngà, lập ngày 10/03/1945), Thanh niên Tiền phong (của bác sĩ Phạm Ngọc Thạch – đã kể ở loạt trước), Cao Đài, Hòa Hảo, Tịnh độ cư sĩ, Nhóm Trí thức độc lập, và Liên đoàn công chức. Đến 20/08 thì nhóm Thiên chúa giáo gia nhập Mặt trận. Nhóm Trotskyist do Phạm Văn Hùm lãnh đạo về danh nghĩa không tham gia Mặt trận này nhưng có liên hệ rất mật thiết với Mặt trận.

Mặt trận Quốc gia Thống nhất không phải lực lượng duy nhất chuẩn bị cho cách mạng. Nhóm Việt Nam Quốc Dân Đảng ở miền Nam cũng có hành động, và thực tế họ nắm trong tay một lực lượng có nhiều võ khí, gọi là Dân quốc Quân (sau này được biên chế thành Đệ Tam Sư Đoàn của Dân Quân Cách Mạng), do Nguyễn Hòa Hiệp lãnh đạo. Nhóm khác là nhóm Trotskyist (gọi là Trăng Câu Đệ Tứ – ông Giàu gọi là Sao Xẹt) thì hoạt động dưới hình thức kêu gọi quần chúng xuống đường lật đổ không chỉ chính quyền Trần Trọng Kim, mà còn phải làm cả cách mạng vô sản, diệt trừ địa chủ, tư sản… Sài Gòn vào thời điểm tháng Tám đó nếu đọc lại những gì được viết trên báo Sài Gòn và hồi ký giai đoạn 1925 – 1954 của Nguyễn Kỳ Nam thì có thể nói là sục sôi bên bờ vực của một cuộc nội chiến.

Trong bối cảnh đó, những nỗ lực dàn xếp giữa các phe phái, và nhất là hưởng ứng lời hiệu triệu liên minh của vua Bảo Đại đã đề cập ở trên, cũng phần nào làm giảm căng thẳng cho Sài Gòn, và tạo thời cơ cho sự chiếm chính quyền của Việt Minh. Ngày 21/08, Mặt trận Quốc gia Thống nhất tổ chức một cuộc biểu tình rầm rộ với 200 ngàn người tham gia, và phe Trăng Câu Đệ Tứ cũng tuần hành. Ông Giàu trong hồi ký của mình xem cuộc biểu tình này là sự biểu dương lực lượng, vì cũng trong cuộc này, phe Việt Minh bắt đầu ra mắt công khai bằng cách rải truyền đơn nói rằng Việt Minh chính là lực lượng của phe Đồng Minh, đã tham gia đánh Nhật từ lâu.

Cần lưu ý rằng cho đến ngày 21/08, Thanh niên Tiền phong vẫn chưa công khai về phe Việt Minh. Lực lượng duy nhất mà Việt Minh của ông Giàu có vào thời điểm và được các phe biết đến có lẽ là lực lượng công nhân, liên đoàn lao động v.v.. Cùng với tin Việt Minh chiếm được Hà Nội thì ngày 20/08, ông Giàu đánh tiếng muốn gặp Mặt trận Quốc gia Thống nhất để trao đổi. Ngày 22/08, sau khi Việt Minh ra mắt, thì Mặt trận Quốc gia Thống nhất mới gặp và trao đổi với ông Giàu. Lúc này, có một đề nghị của ông Ngà đưa ra đó là Việt Minh gia nhập Mặt trận Quốc gia Thống nhất. Ông Giàu với sự khôn ngoan của một nhà lý luận cộng sản cho rằng Mặt trận Quốc gia Thống nhất mới nên gia nhập Việt Minh vì hai lý do. Thứ nhất, Việt Minh tồn tại trước. Thứ hai, các tổ chức trong Mặt trận của ông Ngà thực ra được người Nhật hậu thuẫn rất nhiều nên dễ gây hiểu lầm cho Đồng Minh khi họ vào. Lập luận này không phải không có cơ sở nhưng rất khó để phe ông Ngà chấp nhận. Kết quả là cuộc họp không đem lại kết quả gì, ngoài chuyện hai bên hứa tiếp tục giữ liên lạc. Thú vị là Phạm Văn Hùm, lãnh đạo của Trăng Câu Đệ Tứ, trở thành sứ giả giữa ông Ngà và ông Giàu, có lẽ xuất phát từ quen biết khá thân khi xưa của hai người hồi còn ở Pháp (ông Hùm thật ra thành công ở Pháp hơn ông Giàu khi lấy được bằng triết học ở Sorbonne rồi xuống Toulouse dạy học. Ông Giàu thì không thực hiện được lời hứa lấy hai bằng tiến sĩ văn khoa và luật khoa ở Toulouse. Hai người quen biết và thân nhau ở Toulouse khi cùng tham gia Đảng Cộng Sản Pháp).

Bước ngoặt của cán cân quyền lực trong Sài Gòn đó chính là khi bác sĩ Phạm Ngọc Thạch quyết định chọn đưa Thanh niên Tiền phong gần 200 ngàn người của mình về phe Việt Minh. Mất chỗ dựa, Mặt trận Quốc gia Thống nhất gần như kiệt quệ. Ngày 24/08, thông qua tờ Hưng Việt, là tờ báo chính thức của mình, Mặt trận Quốc gia Thống nhất tuyên bố gia nhập Việt Minh. Có lẽ sự kiện này, cùng với thắng lợi của Tân An, đã khiến hội nghị Chợ Đệm tự tin bấm nút cho cuộc khởi nghĩa ngày 25/08. Cũng nhờ những diễn biến này mà cuộc khởi nghĩa diễn ra trong vòng trật tự, không có sự đụng độ qua lại giữa các phe. Nam Bộ yên bình thêm được hai tuần, cho đến khi Lâm ủy Hành chánh của ông Giàu ra mắt và chịu nhiều chất vấn của các phe phái khác không có chân trong đó. Ông Giàu sau đó bằng một hành động Stalinist điển hình đã ra lệnh bắt bớ gần như toàn bộ đối lập, đẩy miền Nam Bộ vào cảnh chia rẽ. Đó, cùng với quyết định nổ súng Nam Bộ Kháng Chiến trái với lệnh của đại diện Tổng bộ Việt Minh Hoàng Quốc Việt, có lẽ cũng đặt dấu chấm hết cho sự nghiệp chính trị của ông Trần Văn Giàu và đưa ông ra Bắc giữ những vị trí học thuật đơn thuần cho đến cuối đời.

Vài câu chuyện bên lề của Sài Gòn ở góc nhìn khác, xin kể để đầy đủ hầu các bạn.

_____

Bài liên quan:

Kỳ 1: Sài Gòn – từ Nam kỳ Khởi nghĩa đến hai xứ ủy

Kỳ 2: Thanh niên Tiền phong và Tiến tới tổng khởi nghĩa

Kỳ 3: Ba lần hội nghị Chợ Đệm và cuộc khởi nghĩa “thí điểm” tại Tân An

Kỳ cuối: Đêm trước Khởi nghĩa, chính quyền thuộc về tay nhân dân, và vì sao mình viết