Lê Nguyễn Duy Hậu

Theo Tiengdan

Kỳ cuối: Đêm trước Khởi nghĩa, chính quyền thuộc về tay nhân dân, và vì sao mình viết

Tổng khởi nghĩa ở Sài Gòn – tất cả chính quyền về tay Việt Minh

Trần Văn Giàu mau chóng đạp xe về Sài Gòn để báo tin khởi nghĩa cho Ủy ban khởi nghĩa do Huỳnh Văn Tiểng túc trực. Tất cả mừng rỡ lao vào chuẩn bị cho khởi nghĩa ở Sài Gòn. Ông Giàu thì lại khác. Sau nhiều ngày tất bật, ông giành ngày 24/08, đêm trước khởi nghĩa, để ở lại căn nhà số 6 Colombert (nay là Thái Văn Lung), nơi ông Giàu gọi là “Smolny nhỏ”, nhại lại trụ sở cung điện mà Lenin đã ở để chuẩn bị cho Cách mạng tháng Mười Nga. Trong đêm 24/08, ông Giàu giành thời gian đọc lại tác phẩm Bàn về khởi nghĩa vũ trang của Lenin như một lời nhắc nhở cuộc khởi nghĩa sắp tới bắt buộc phải triệt để. Là một người Stalinist chân chính, ông Giàu có lẽ đã chọn nhớ những chi tiết khiến cuộc khởi nghĩa ở Sài Gòn mang dáng dấp và công thức của cuộc Cách mạng tháng Mười Nga, từ trụ sở Smolny nhỏ, đến sự tranh cãi quyết liệt của phe chủ hòa như cách mà Zinoviev và Kamenev can thiệp để Lenin không nổ súng năm 1917. Một lần nữa, sử liệu về Hội nghị Chợ Đệm quá ít, khiến chúng ta không tài nào có thể khẳng định lời ông Giàu nói là sự thật 100%.

Trong lúc ông Giàu đọc Lenin tại Smolny nhỏ, thì cách đó không xa, một lực lượng Thanh niên Tiền phong do Ung Ngọc Ký dẫn đầu đã đeo gươm đi vào Phủ khâm sai Nam kỳ tại nơi mà nay là Bảo tàng Cách mạng TP.HCM trên đường… Nam Kỳ Khởi Nghĩa. Không có một chống cự nào diễn ra tại Phủ khâm sai. Ông Ky mau chóng khống chế được Khâm sai Nguyễn Văn Sâm và Phó Khâm sai Hồ Văn Ngà và cho hạ cờ quẻ ly của chính quyền Trần Trọng Kim để thay bằng cờ đỏ sao vàng của Việt Minh. Đến sáng hôm sau, khi các công chức Phủ khâm sai đến làm việc, họ nhận ra nơi này đã đổi chủ. Ở ngoài đường, hàng hàng lớp lớp Thanh niên Tiền phong đi rầm rập vận động đồng bào xuống đường biểu tình giành chính quyền. Các công sở lần lượt rơi vào tay Việt Minh. Duy nhất chỉ có Ngân hàng Đông Dương thì quân Nhật kiên quyết không bỏ và ông Trần Văn Giàu cũng không dám cho nổ súng vì sợ sự can thiệp của người Nhật. Về sau, ông Giàu sẽ bị phê bình vì thiếu kiên quyết trong việc không chiếm Ngân hàng Đông Dương (nhưng hình như khởi nghĩa ở Hà Nội cũng không chiếm được Ngân hàng Đông Dương?). Đến trưa ngày 25/08, về cơ bản, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền mà nòng cốt là Thanh niên Tiền phong đã thắng lợi hoàn toàn. Trần Văn Giàu đại diện cho Lâm ủy Hành chánh Nam Bộ ra mắt quốc dân đồng bào trên một lễ đài do kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát phụ trách thi công. Tại đây, ông tuyên bố Chế độ cộng hòa dân chủ tành lập tại Nam Bộ Việt Nam, và thay mặt Việt Minh lãnh trách nhiệm giữ chánh quyền ở Nam Bộ cho đến ngày triệu tập xong Quốc hội sẽ giao lại cho đại biểu toàn quốc. Ông kết thúc bài diễn văn bằng lời hô gọi “Việt Nam dân chủ cộng hòa muôn năm”. Cách mạng tháng Tám, vì vậy, đã thành công rực rỡ ở Sài Gòn. Khí thế cách mạng sôi nổi cùng lúc diễn ra trên khắp cõi miền Nam. Nhưng có lẽ cũng chính những lời tuyên bố nhận lãnh chánh quyền đó của ông Trần Văn Giàu đã khiến nhiều người không đồng tình, và dẫn đến sự mâu thuẫn gay gắt giữa ông Giàu, Phạm Ngọc Thạch và đại diện Việt Minh là Hoàng Quốc Việt khi ông này vào đến Sài Gòn vào cuối tháng 08/1945, đem theo mệnh lệnh tổng khởi nghĩa lúc này đã không còn giá trị nữa. Nhưng đó sẽ là một câu chuyện khác xin hẹn kể một dịp sau.

Vì sao mình viết loạt bài này?

Loạt bài này mình viết không mong chờ nhiều lắm những người đọc, vì mình hiểu là nó vừa dài, vừa thiếu những chi tiết lịch sử mang tính lay động. Nhưng viết sử lay động không nhất thiết phải là công việc của những người thích lịch sử.

Câu chuyện mình kể trên đây không phải là mới. Đã có nhiều người, nhiều nguồn kể lại trong suốt 80 năm qua. Nhưng mình chọn đăng lại vào dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám này như một cách để tôn vinh sự đa dạng, đặc thù của cách mạng miền Nam và đặc biệt là ở Sài Gòn, nơi mình sinh ra, lớn lên, và yêu quý. Đối với mình, Sài Gòn không đặc biệt đến mức nổi trội. Sài Gòn với mình chỉ là có những nét đặc thù, độc đáo cần phải được thừa nhận. Mình không tin vào việc có một công thức phù hợp cho tất cả mọi nơi như cái cách mà người ta vẫn đang cố gắng chứng minh rằng Cách mạng tháng Tám là một sự ấn nút từ Pác Bó và cả nước nhất tề làm theo. Sự xuyên tạc này phủ nhận thực tế khách quan, khó khăn cả về tinh thần, tâm lý, lẫn cơ sở hạ tàng của Việt Nam vào năm 1945. Nó còn xem nhẹ sự dũng cảm trong các quyết định tuy mất nhiều thời gian nhưng cực kỳ yêu nước của những người tham gia Hội nghị Chợ Đệm năm ấy. Hậu thế như chúng ta rất dễ phán xét một hành động nào đó của tiền nhân, đơn giản vì chúng ta biết chuyện gì sẽ xảy ra tiếp theo. Hơn nữa, chúng ta theo dõi lịch sử bằng cặp mắt của một khán giả xem phim hành động chứ không có da thịt gì trong cuộc chơi. Những người như Nguyễn Văn Nguyễn, Bùi Công Trừng, Nguyễn Văn Tạo không phải là kẻ hèn nhát khi họ phản đối khởi nghĩa. Tuyệt đối không! Nếu hèn nhát, họ đã có thể từ chối lời mời đến dự Hội nghị. Những người này đơn giản chỉ e ngại các bài học của Nam kỳ Khởi nghĩa, của Công xã Paris, của cách mạng Đức sẽ lặp lại trên đất Việt Nam và kéo lùi cao trào cách mạng của cả dân tộc. Đó không phải là sự hèn nhát, mà trái lại còn là sự dũng cảm lên tiếng. Khi Hội nghị quyết định ấn nút khởi nghĩa, cũng chính họ hăng hái lao vào cuộc tranh đấu mà không màng đến hiểm nguy có thể rình rập. Nguyễn Văn Tạo và Nguyễn Văn Nguyễn trở thành ủy viên Lâm ủy Hành chánh do Trần Văn Giàu làm chủ tịch. Bùi Công Trừng tham gia phái đoàn Việt Nam dự hội nghị Đà Lạt một năm sau đó, và sau này đóng vai trò quản lý kinh tế quan trọng trong chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đó chính là khí chất của một người yêu nước mà mình ngưỡng mộ. Mình kể câu chuyện này cũng là để chúng ta biết thêm về tiền nhân, như một cách tri ân họ nhân kỷ niệm 80 năm độc lập.

Một người nhận là nhà báo ở Hà Nội từng có nhận xét đó là sau Khởi nghĩa Nam kỳ, miền Nam nói chung không có một phong trào kháng Pháp nào ra hồn cả cho đến Cách mạng tháng Tám. Mình nhìn nhận đây là một nhận xét khinh suất. Thứ nhất, nếu phong trào cách mạng chỉ là tính những gì mà Việt Minh làm, thì không chỉ Nam Bộ mà cả toàn quốc, từ 1940 đến 1945 nhìn chung không có một sự kiện nào gây tiếng vang cả. Năm năm đó là năm năm kiên nhẫn chờ đợi thời cơ của không chỉ Việt Minh mà là của cả nước. Đó cũng là năm năm của sự hoang mang trước những biến động của tình hình thế giới. Thứ hai, làm cách mạng không phải chỉ cầm súng và bắn nhau, mà còn là những cuộc cách mạng trong tư tưởng, tinh thần. Phải rất dũng cảm thì bộ ba Huỳnh – Mai – Lưu mới đồng ý bỏ học về Nam chờ thời cơ. Điều này cao đẹp hơn nhiều so với việc ngồi bàn phím phán xét như hiện nay. Phải rất khí tiết thì Nguyễn An Ninh mới khẳng khái từ chối lời mời cộng tác với người Nhật, và phải yêu nước yêu chồng lắm thì bà Trương Thị Sáu vợ ông Ninh mới ủng hộ vô điều kiện cho con đường của chồng. Hành động đó cách mạng hơn rất nhiều các lời kêu gọi yêu nước mỗi dịp. Mình thật sự không thích khi một người Hà Nội nói về lịch sử Nam kỳ (vì lý do hiển nhiên), nhưng càng không thích khi đó là một hậu bối lại đi nhận xét về tiền bối của mình. Mình tin anh phóng viên có lẽ không ác ý, mà đơn giản là thiếu hiểu biết và cho rằng mọi thứ chỉ có thể xuất phát từ một trung tâm (đây là hiện tượng trong sử chí mà tiến sĩ Nguyễn Quốc Vinh gọi là “bắc tâm luận” hoặc “nam tâm luận”. Mình hy vọng câu chuyện nhỏ về Sài Gòn trong Cách mạng tháng Tám giúp chúng ta có thể nhìn nhận vấn đề một cách thoáng đạt hơn, rõ ràng hơn, chứ không bị che mờ bởi các thành kiến trung tâm – địa phương như xưa nay.

Cuối cùng, loạt bài viết cũng như một lời tri ân đến các nhân vật đã làm nên Cách mạng tháng Tám cho Sài Gòn. Họ là những người mà bản thân mình có thể không đồng ý về quan điểm chính trị (chẳng hạn, mình đánh giá bản thân ông Trần Văn Giàu đã quá khắc nghiệt và giáo điều cộng sản để rồi bỏ lỡ, thậm chí vô tình gây thêm hận thù, giữa những người Cộng sản và những nhóm yêu nước khác), nhưng hành động của họ đã đưa một bộ phận lãnh thổ nước Việt Nam đến gần hơn với ngày tự do. Cho dù lịch sử sau đó có đối xử không công bằng với họ (khi không còn ai lãnh đạo khởi nghĩa ở Sài Gòn còn giữ những vị trí trực tiếp liên quan đến hai cuộc chiến tranh về sau của Việt Nam), nhưng loạt bài viết này xin như một lời nhắc nhở của hậu bối rằng tên tuổi và hành động của họ sẽ không bao giờ bị nhân dân lãng quên.

_____

Bài liên quan:

Kỳ 1: Sài Gòn – từ Nam kỳ Khởi nghĩa đến hai xứ ủy

Kỳ 2: Thanh niên Tiền phong và Tiến tới tổng khởi nghĩa

Kỳ 3: Ba lần hội nghị Chợ Đệm và cuộc khởi nghĩa “thí điểm” tại Tân An