Nguyễn Quốc Tấn Trung
Theo Luatkhoa
‘Diệt chủng’ đang trở thành một thuật ngữ phổ biến để mô tả cuộc tấn công của Israel tại các khu vực và thành phố thuộc dải Gaza, Palestine.
Từ các cuộc biểu tình ở các trường đại học Mỹ cho đến cáo buộc của Nam Phi [1] hay Nicaragua [2] nhắm tới Israel, diệt chủng đã trở thành thuật ngữ “đầu môi” của hàng loạt các thảo luận chính trị liên quan tới xung đột Gaza. Điều này khiến rất nhiều xung đột nghiêm trọng khác trên thế giới, từ việc Nga xâm lược Ukraine, nội chiến với hàng trăm ngàn thường dân thiệt mạng ở Yemen, hay rất nhiều xung đột chết chóc khác ở châu Phi… trở thành phông màn cho các tranh cãi pháp lý giữa Israel – Palestine.
Vậy xung đột này nghiêm trọng đến như thế nào? Và diệt chủng là gì?
Động thái mới của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ)
Như người viết đã mô tả trong các bài viết về phán quyết của ICJ trong bản án giữa Nam Phi với Israel [3] cũng như Nicaragua với Đức [4], tòa này tương đối hạn chế trong việc mô tả hay chấp nhận các cáo buộc diệt chủng nhắm tới Israel. Điều này cho thấy sự cẩn trọng nhất định về mặt ngôn từ pháp lý của tòa, bởi diệt chủng là một cáo buộc nghiêm trọng trong công pháp quốc tế chứ không đơn thuần chỉ là một diễn ngôn chính trị có thể dùng bất kỳ lúc nào.
Hồi đầu năm, ICJ không đưa ra bất kỳ quan điểm pháp lý nào về chiến dịch quân sự của Israel, mở đường cho quyền tự vệ và phản công của Israel trong lãnh thổ Gaza và phần nào nhượng bộ lý luận của Israel.
Tuy nhiên, trong một phán quyết [5] liên quan đến biện pháp khẩn cấp tạm thời vào ngày 24/5/2024, các thẩm phán của ICJ đồng loạt (với tỉ lệ thống nhất cao của 13 thẩm phán thuận so với 2 thẩm phán chống) yêu cầu Israel dừng chiến dịch quân sự của mình tại thành phố Rafah.
Cụ thể hơn, các nội dung chi tiết của phán quyết bao gồm:
- Yêu cầu Israel dừng cuộc tấn công quân sự hay các hành vi quân sự khác tại tỉnh Rafah, vốn có thể tạo ra điều kiện sống ngặt nghèo ở Gaza và từ đó hủy diệt toàn bộ hay một phần cộng đồng người Palestine.
- Yêu cầu Israel duy trì mở cửa khẩu Rafah để các đợt hỗ trợ hàng hóa nhân đạo cấp thiết không bị ảnh hưởng.
- Yêu cầu Israel có các biện pháp hiệu quả để đảm bảo quyền tiếp cận không cản trở tới Dải Gaza của các ủy ban điều tra, phái đoàn thị sát hoặc cơ quan điều tra khác được Liên Hiệp Quốc ủy quyền để điều tra các cáo buộc diệt chủng.
Cả ba biện pháp khẩn cấp trên được 13 thẩm phán bỏ phiếu thuận, bao gồm thẩm phán của các quốc gia gây tranh cãi vì có quan hệ mật thiết với Israel như thẩm phán Đức Georg Nolte và thẩm phán Mỹ Sarah Cleveland. Hai thẩm phán bỏ phiếu chống là thẩm phán Uganda, Sebutinde và thẩm phán ad hoc do Israel đề cử, Barak.
Như vậy, đây là lần can thiệp sâu nhất và rõ nhất của ICJ vào các hoạt động quân sự của Israel, cho thấy quan ngại về một hành vi cụ thể trong nhóm các hành vi diệt chủng: khả năng “điều kiện sống ngặt nghèo ở Gaza mà từ đó hủy diệt toàn bộ hay một phần cộng đồng người Palestine”.
Hiển nhiên, yêu cầu thứ ba cho thấy ICJ vẫn khá thận trọng với các cáo buộc diệt chủng nhắm tới Israel, trong khi họ cũng không có bất kỳ động thái gì yêu cầu Israel ngừng các cuộc tấn công hay chiến dịch quân sự tại toàn bộ Dải Gaza. Phán quyết về biện pháp khẩn cấp tạm thời này chỉ tập trung vào các vấn đề tại Rafah.
Diệt chủng là gì?
Vấn đề của việc chính trị hóa việc sử dụng ngôn ngữ “diệt chủng”, biến nó thành một cáo buộc ai cũng có thể đưa ra trong bất kỳ hoàn cảnh nào là khiến cho khái niệm này mất đi sức nặng cần có của nó. Mặt khác, cách hiểu của công chúng về thuật ngữ này có phổ khá rộng và việc lạm dụng nó cũng không phải là một phương án tốt để mô tả đúng các vấn đề và tình hình thực địa.
Cho đến hiện nay, dù cuộc xâm lược của Nga phát động ở Ukraine đã cướp đi sinh mạng của hàng trăm ngàn người, việc sử dụng các cáo buộc liên quan đến diệt chủng là tương đối hạn chế. Ukraine chủ yếu chỉ muốn phản bác [6] lại luận điểm của Nga cho rằng họ là một chế độ diệt chủng, trong khi bản thân họ thì không có nhiều cáo buộc nhắm tới Nga về tội danh này (dù họ thường xuyên gọi Nga là nhà nước khủng bố). [7] Điều này ngoại trừ một chi tiết duy nhất là Nga vận chuyển trẻ em [8] Ukraine về nước mình, sẽ được nhắc đến ở ngay sau.
Ngoài ra, khi nghe thuật ngữ “diệt chủng”, người không chuyên trong lĩnh vực công pháp quốc tế thường nghĩ ngay đến Holocaust [9], hay nạn diệt chủng người Do Thái trong thời kỳ của Đức Quốc Xã. Cho đến nay, đây vẫn là cuộc diệt chủng kinh hoàng nhất trong lịch sử thế giới hiện đại, khiến nhiều người nghĩ ngay đến cái chết hằng hà sa số người khi nghe từ “diệt chủng”.
Tuy nhiên, khái niệm “diệt chủng” trong khoa học pháp lý quốc tế thì chi tiết, phức tạp, với các định mức rõ ràng hơn. Trong Công ước chống Diệt chủng [10], có năm nhóm hành vi chính được phân loại là hành vi diệt chủng:
- Giết hại thành viên của một cộng đồng người;
- Gây thương tích và thiệt hại đáng kể lên cơ thể hay tinh thần của thành viên của một cộng đồng người;
- Cố ý tạo ra các điều kiện sinh sống ngặt nghèo với tính toán dẫn đến sự hủy diệt thực tế một phần hay toàn bộ một cộng đồng người;
- Áp đặt các biện pháp chống sinh sản bên trong một cộng đồng người;
- Cưỡng bức chuyển giao trẻ em của một cộng đồng này sang một cộng đồng khác.
Trong cả năm hành vi này, liên quan đến chiến sự tại Ukraine, Nga đang bị điều tra về tội phạm diệt chủng liên quan đến việc “cưỡng bức chuyển giao trẻ em của một cộng đồng sang một cộng đồng khác”.
Trong trường hợp của Israel tại Gaza, cáo buộc diệt chủng khả dĩ nhất mà ICJ đưa ra trong phán quyết gần đây là khả năng “cố ý tạo ra các điều kiện sinh sống ngặt nghèo với tính toán dẫn đến sự hủy diệt thực tế một phần hay toàn bộ cộng đồng”.
Về mặt nhân mạng, có khoảng hơn 30.000 dân thường [11] và ước tính hơn 100.000 quân nhân [12] Ukraine thiệt mạng trong tiến trình Nga xâm lược Ukraine (tổng cộng khoảng 130.000 nhân mạng).
Tại Gaza, có khoảng hơn 34.000 [13] người thiệt mạng kể từ khi Israel xâm lược Gaza, không có con số phân chia cụ thể giữa quân nhân và thường dân thiệt mạng ở đây.
Nếu chỉ nhìn vào con số, sẽ khó để khẳng định Israel chắc chắn phạm tội diệt chủng mà không đả động gì đến Nga.
Vì lý do này, bản thân hành vi quân sự của cả Nga và Israel vẫn chưa bị xếp vào nhóm cáo buộc diệt chủng nghiêm trọng nhất như giết hại thành viên của một cộng đồng người. Thay vào đó, cả hai bị nhắm tới vì các hành vi diệt chủng khả dĩ hơn. Đây có lẽ là một sắp xếp và phân loại hợp lý của ICJ cũng như giới chuyên gia công pháp khác, bởi thiệt hại nhân mạng đối với thường dân của cả hai cuộc xung đột có thể so sánh được với nhau.
Chúng ta cũng có thể nhìn vào cấu thành của tội phạm diệt chủng ở mỗi hành vi (giết người, gây thương tích, cố ý tạo ra điều kiện sống ngặt nghèo…) để có thể đi đến kết luận cho từng quốc gia cụ thể.
Hành vi “cố ý tạo ra các điều kiện sinh sống ngặt nghèo với tính toán dẫn đến sự hủy diệt thực tế một phần hay toàn bộ cộng đồng” được giới nghiên cứu công pháp đồng thuận có cấu thành tội phạm như sau:
- Tạo ra điều kiện sống ngặt nghèo nhắm tới hơn một cá thể;
- Nhóm cá thể này thuộc về một cộng đồng dân tộc, sắc tộc, chủng tộc, hay tôn giáo cụ thể;
- Thủ phạm có ý định tiêu diệt một phần hay toàn bộ cộng đồng người;
- Điều kiện sống ngặt nghèo được tính toán nhằm dẫn đến sự hủy diệt thực tế của một cộng đồng, toàn bộ hay một phần;
- Hành vi được thực hiện với khuôn mẫu hệ thống rõ ràng nhằm tạo ra điều kiện ngặt nghèo để chống lại cộng đồng người, hoặc tự thân hành vi đó có thể dẫn đến sự hủy diệt của cộng đồng.
Trong nhóm cấu thành này, chúng ta có thể thấy vấn đề tại Gaza đã đạt đủ hai điều kiện là (1) và (2). Điều kiện đời sống tại các thành phố thuộc Gaza là cực kỳ nghiêm trọng, thiếu thốn; trong khi nhóm dân cư bị ảnh hưởng rõ ràng là cộng đồng Arab người Palestine. Tuy nhiên, chứng minh các mục (3), (4), (5) sẽ là một thách thức lớn nếu không có một cuộc điều tra minh bạch và rõ ràng.
Ví dụ, việc chứng minh “ý định” tiêu diệt một cộng đồng người có thể được thực hiện thông qua rà soát ngôn ngữ của quan chức nhà nước Israel, xem liệu họ có chủ động và minh thị kêu gọi việc tuyệt diệt cộng đồng người Palestine tại Gaza hay không. Hay việc chứng minh điều kiện sống ngặt nghèo được “tính toán” nhằm hủy diệt cộng đồng cũng là một khó khăn, bởi ngưỡng của hành vi được “tính toán” dẫn đến một kết quả cụ thể định trước đòi hỏi bằng chứng cụ thể và mối quan hệ nhân quả trực tiếp.
Dù là khó, trong tình hình hiện tại, nhà nước Israel cần mở rộng các kênh quốc tế hay thậm chỉ chủ động hỗ trợ nhân đạo cho người dân tại Gaza để bảo đảm họ không rơi vào cấu thành (3) và (4). Đây cũng là biện pháp tốt nhất để thể hiện thiện chí của Israel với cộng đồng quốc tế, rằng chiến dịch quân sự của họ chỉ nhắm tới Hamas (với các thiệt hại nhân mạng và tài sản trong phạm vi cho phép của pháp luật nhân đạo quốc tế).
Chú thích:
[1] Nguyễn Quốc Tấn Trung, Tòa tuyên án: Vụ Nam Phi kiện Israel về tội diệt chủng ở Gaza, Luật Khoa: https://www.luatkhoa.com/2024/01/toa-tuyen-an-vu-nam-phi-kien-israel-ve-toi-diet-chung-o-gaza/
[2] Nguyễn Quốc Tấn Trung, Nicaragua kiện Đức liên quan đến xung đột Israel-Palestine: Vài điều bạn cần biết, Luật Khoa: https://www.luatkhoa.com/2024/05/nicaragua-kien-duc-lien-quan-den-xung-dot-israel-palestine-vai-dieu-ban-can-biet/
[3] Xem [1]
[4] Xem [2]
[5] Đọc thêm tại đây: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/192/192-20240524-pre-01-00-en.pdf
[6] Ivan Nechepurenko, U.N. Court to Rule on Whether Ukraine Committed Genocide, The New York Times: https://www.nytimes.com/2024/02/02/world/europe/ukraine-un-court-genocide-russia.html
[7] ICJ rejects most of Ukraine’s ‘terrorism’ case against Russia, Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2024/1/31/icj-rejects-most-of-ukraines-terrorism-case-against-russia
[8] Deported Ukrainian children sent to ‘survival training’ with Belarus military, Polotico: https://www.politico.eu/article/deported-ukrainian-children-sent-to-survival-training-with-the-belarusian-military/
[9] Đọc thêm tại đây:https://www.britannica.com/event/Holocaust
[10] Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide: https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.1_Convention%20on%20the%20Prevention%20and%20Punishment%20of%20the%20Crime%20of%20Genocide.pdf
[11] Number of civilian casualties in Ukraine during Russia’s invasion verified by OHCHR from February 24, 2022 to February 15, 2024: https://www.statista.com/statistics/1293492/ukraine-war-casualties/
[12] Troop Deaths and Injuries in Ukraine War Near 500,000, U.S. Officials Say. Đọc thêm tại đây: https://www.congress.gov/118/meeting/house/116768/documents/HHRG-118-ZS00-20240130-SD002.pdf
[13] In numbers: 200 days of Israel’s war on Gaza, Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2024/4/23/by-the-numbers-200-days-of-israels-war-on-gaza
TinHoaThinhĐon 